پیشگیری از بیماری‌ها و حفظ سلامتی به کمک طب سنتی

شش اصل ضروری

طبیبان سنتی ایران در زمینه حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها شش اصل را مطرح کرده و به آن‌ها "سته الضروریه" گفته‌اند، یعنی شش اصل ضروری برای حفظ سلامتی (شامل: استفراغ و احتباس، اعراض نفسانی، هوا، حرکت و سکون، خواب و بیداری، خوردن و آشامیدن). برای مثال حکیم میرزا محمد کاظم، کتاب ارزشمند حفظ‌‌‌ الصحه ناصری را تالیف نموده‌اند که منبع کامل و جامع آشنایی با تدابیر حفظ تندرستی می‌باشد. به اعتقاد حکیمان اگر حالت اعتدال شش اصل ضروری برقرار شود، حفظ سلامت (حفظ الصحه) حاصل می‌شود و در غیر این صورت بیماری بروز پیدا خواهد کرد.

استفراغ و احتباس

استفراغ در لغت به معنی طلب فراغت و رهایی و در اصطلاح طبی به معنی تصفیه و تخلیه بدن از مواد سمی و زاید است. برای مثال شخصی را فرض کنید که غذا زیاد می‌خورد ولی مدفوع دفع نمی‌کند، واضح است که عدم استفراغ از مواد سمی مدفوع، موجب بیماری وی خواهد شد. در اینجا منظور از استفراغ، خروج مواد موجود در معده از طریق مری و سپس دهان (قی کردن) نیست. احتباس در لغت به معنی حبس و زندانی کردن و در اصطلاح طبی به معنی نگه‌ داشتنن مواد مورد نیاز برای بدن به‌اندازه کافی در بدن است. پدیده‌های استفراغ و احتباس در ظاهر دو عمل مخالف هم هستند ولی وجود هر دو و تعادل بین آنها، باعث سلامتی و عدم تعادل بین آنها، موجب بیماری می‌شود.

دو نوع استفراغ وجود دارد: یکی استفراغ طبیعی و دیگری استفراغ مصنوعی. استفراغ طبیعی همان اعمال طبیعی بدن همچون دفع گاز دی اکسید کربن از طریق بازدم، دفع ادرار و مدفوع، تعریق، عطسه و سرفه و .... است که باعث خروج مواد سمی و غیر ضروری می‌شود. استفراغ مصنوعی به دستور طبیب و توسط وی ایجاد می‌شود، مثل ایجاد تعریق  زیاد، افزایش ادرار، حجامت و .... بدین ترتیب مواد سمی تجمع یافته تخلیه می‌شوند.

اعراض نفسانی

حالات روانی فرد اعم از غم، شادی، ترس، هیجان، خشم و احساسات را در اصطلاح طب سنتی، اعراض نفسانی می‌گویند. از نظر سرعت اثر، اعراض نفسانی سریعترین تاثیر را بر روی فرد دارند، برای مثال با ایجاد ترس، فوراً رفتار و عملکرد کلیه سیستم‌های بدن مورد تاثیر قرار می‌گیرد. حکیم جرجانی در باب سرعت تاثیر اعراض نفسانی گفته است: " نبینی که اثر سخن یا چیزی خوش و ناخوش که مردم بشنود و‌اندیشه بر خاطر بگذرد چگونه بی‌هیچ مهلت زود به رنگ و روی پدید آید؟ و این حال نشان آن است که اثر اعراض نفسانی قوی‌تر از دیگر سبب‌هاست."

 طبیبان اعراض نفسانی را به دو دسته تقسیم می‌کنند: اعراض نفسانی اصلی و اعراض نفسانی فرعی. اعراض نفسانی اصلی شش حالت هستند، شامل: هم(ترس و امید)، غم، خجلت، غضب، فرح، فزع. اعراض نفسانی فرعی هم می‌توانند عملکرد بدن را تحت تاثیر قرار دهند مثل تصور مسائل شادی ‌بخش یا ترسناک.

هوا

از نظر ضرورت، هوا را می‌توان ضروری ترین بخش از سته الضروریه دانست، چرا که حیات انسان بدون آن دقایقی بیشتر ممکن نیست. شرایط مختلف ممکن است بر کیفیت هوای تنفسی اثر بگذارند، برای مثال در تابستان ممکن است به تدریج با خشک شدن هوا، بیماری‌های افراد گرم مزاج تشدید شود. همچنین رطوبت هوا در مجاورت کوه‌ها کم است و کوهستان‌ها آب و هوای سرد و خشک دارند. یکی از مهمترین اختلالاتی که در اثر عدم تنفس هوای پاک ایجاد می‌شود، خستگی مفرط است که در واقع به علت عدم تبادل صحیح گازهای اکسیژن و دی اکسید کربن اتفاق می‌افتد، اختلالی که امروزه با توجه به آلودگی هوای شهرهای صنعتی، گریبان گیر بسیاری از مردم شده است. همچنین هوای آلوده می‌تواند فرد را به سمت انواع بیماری‌های روحی از جمله افسردگی پیش برد.

حرکت و سکون

سکون در اصطلاح طب سنتی به معنی باقی ماندن در حالت موجود و حرکت به معنی خروج از حالت سکون است. خواب، بهترین نوع بروز سكون، و ورزش بهترین نوع بروز حرکت است و تعادل بین حرکت و سکون موجب حفظ سلامتی می‌گردد. ابن سینا مهمترین تدبیر برای حفظ سلامتی را ورزش کردن می‌داند و در ابتدای بحث خود می‌نویسد: " از آنجا كه اساس سلامت به ترتيب اهميت بر ورزش، تغذیه و خواب قرار دارد؛ بهتر است اهم را بر مهم ترجيح دهيم و موضوع ورزش را مطرح کنیم." ورزش، یکی از نقاط اصلی مورد اختلاف طب سنتی و طب اسلامی است. در طب اسلامی، اصلاح تغذیه عامل اصلی حفظ سلامتی قلمداد شده است و در طب سنتی ایرانی ورزش کردن. در طب اسلامی، به جای تاکید بر فعالیت‌های ورزشی خاص به نوع عام ورزش یعنی پرهیز از کسالت و تنبلی تاکید شده است. نوع ورزش مناسب برای هر فردی با فرد دیگر متفاوت است، علت این تفاوت را می‌توان در اختلاف سن، جنس، مزاج، تغذیه، بیماری‌ها و ... دانست. البته ورزش کردن به تنهایی کافی نیست و نمی‌تواند ما را از سایر اصول حفظ سلامتی بی نیاز کند، ابن سینا هم بر این موضوع تاکید ویژه داشته است. ورزش مناسب شرایط و ویژگی‌هایی دارد، برای مثال:

-     ورزش کردن بلافاصله پس از خوردن غذا مضر است و باید تا هضم غذا صبر کرد، چرا که در هنگام هضم و جذب غذا، خون در دستگاه گوارش متجمع می‌شود و خونرسانی به مغز کاهش می‌یابد، در این حالت ورزش کردن خطرناک است.

-         ورزش هنگام گرسنگی ممنوع است.

-         ورزش با استراحت قبل و بعد از آن کامل می‌شود.

-         قبل از ورزش باید دفع ادرار و مدفوع انجام داد.

-     ورزش در حدی برای شخص لازم است که باعث تعریق وی و افزایش تنفس و سرخ شدن پوست وی شود. ورزش سنگین تر از آن مضر است و البته ورزش سبک تر از آن هم مفید نخواهد بود.

خواب و بیداری

تعادل بین خواب و بیداری یکی از مهمترین اصولی است که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود. عدم تعادل بین آنها می‌تواند باعث بروز انواع بیماری‌ها گردد. خواب کافی و مناسب، هضم غذا را بهبود می‌بخشد و موجب تقویت مغز و اعصاب و اعضا و جوارح می‌شود. هنگام تاریکی هوا بهترین زمان برای خواب می‌باشد که با طبیعت بدن انسان (ترشح هورمون ملاتونین در اثر تاریکی) سازگارتر است.

خوردن و آشامیدن

از نظر طب سنتی ایران، افراد از نظر مزاج با هم متفاوتند، بنابراین تغذیه مناسب هر شخصی با شخص دیگر متفاوت خواهد بود. برخلاف ابن سینا که مهمترین اصل از اصول شش گانه حفظ سلامتی را ورزش کردن می‌داند، طب اسلامی و برخی طبیبان سنتی مثل محمد بن زکریای رازی، اصلاح تغذیه را مهمترین اصل برای حفظ سلامتی می‌دانند. مبحث مربوط به ویژگی‌های هر گیاه و درمان بیماری‌ها به کمک گیاهان و تغذیه، مبحث اصلی کتاب حاضر در بخش‌های بعدی خواهد بود.

سایر اقدامات برای حفظ سلامتی

مطالبی که تاکنون بیان شد، شامل شش اصلی بود که برای حفظ سلامتی ضروری هستند. علاوه بر این اصول شش گانه، طب سنتی توصیه‌های فراوان دیگری نیز برای حفظ تندرستی ارائه می‌کند که به صورت اجمالی به بیان برخی از آنها می‌پردازیم.

حمام کردن: حمام کردن در حمام مناسب از موثرترین روش‌های حفظ سلامتی است. از جمله مهمترین ویژگی‌های حمام مناسب می‌توان به این موارد اشاره نمود: آب و هوای متعادل بین گرم و سرد برحسب مزاج فرد و استفاده از حمام به ترتیب از فضای سرد و تر و سپس گرم و تر و در نهایت گرم و خشک (مثل سونا و جکوزی). در اثر استحمام صحیح منافذ پوست باز شده و با افزایش تعریق، مواد سمی خارج می‌شود.

گرمایش مناسب منزل: در طب سنتی ، برای سلامتی بدن توصیه شده است به ترتیب دمای پا بالاتر، دمای میانه بدن متوسط و دمای سر خنک تر باشد، ولی برخی سیستم‌های گرمایشی که ما استفاده می‌کنیم دقیقا برعکس است یعنی هوای گرم را به سمت بالا هدایت می‌کنند و هوای سرد را به سمت پایین. استفاده از سرامیک در  کف اتاق‌ها به سرد شده پا کمک می‌کند که بر خلاف توصیه‌های طب سنتی است.

نحوه مسواک زدن: توصیه طب سنتی برای بهداشت دهان و دندان پرهیز از مسواک زدن در شب و تاکید فراوان بر مسواک زدن هنگام برخاستن از خواب است، دقیقاً بر عکس آنچه طب نوین مطرح می‌کند.

از این قبیل توصیه‌ها در طب سنتی به مقدار فراوانی وجود دارد که همگی در نهایت، تضمین سلامتی فرد و جامعه را در بر خواهند داشت و البته در این مجال نمی‌گنجند.

برگرفته از کتاب کلیات طب سنتی و گیاهان دارویی

تالیف : دکتر اصغر فتایی و دکتر علیرضا رستمی