مزاج شناسی

امروزه دانشمندان پی‌برده‌اند که کلیه افعال و اعمال بدن انسان شامل رشد، نمو، بلوغ، بیماری، حالات روحی، پیری و هر اختلال یا اتفاقی که در دوران حیات در اعضا و جوارح بروز پیدا می‌کند، تحت تاثیر اعصاب مرکزی و محیطی از یک سو و غدد داخلی و خارجی از سوی دیگر، می‌باشد. به طور کلی می‌توان گفت که اعصاب و هورمون‌های مختلف با هماهنگی هم کلیه اعمال بدن را کنترل می‌کنند، و احتمالاً این کنترل بلافاصله پس از تشکیل سلولهای اولیه جنینی و یا حداقل از ابتدای حیات جنین شروع می‌شود. همین موضوع در طب سنتی تحت عنوان بررسی و شناخت مزاج‌ها مطرح شده است. تقسیم بندی مزاج‌ها را می‌توان با عملکرد متفاوت اعصاب و غدد در ارتباط مستقیم دانست. برای مثال وقتی در طب نوین از نشانه‌های پرکاری غده تیروئید صحبت می‌شود، طبیب سنتی به یاد مزاج گرم می‌افتد و همان نشانه‌ها در ذهنش تداعی می‌گردد. در واقع طبیبان سنتی با نگاه به نشانه‌هایی که معمولاً همراه هم اتفاق می‌افتند، مزاج‌ها را تقسیم بندی کرده‌اند و پزشکان مدرن با نگاه به علل وقوع همان نشانه‌ها، شرایط اعصاب و غدد را بیان می‌کنند، همین نکته را می‌توان به عنوان بستری مناسب برای ایجاد پیوند بین طب سنتی و مدرن دانست، نکته ای که براحتی اثبات می‌کند این دو نوع طب، منشاً یکسان و خواستگاه مشترک دارند و برخلاف تصور برخی، هرگز همدیگر را کاملاً نفی نمی‌کنند.

برای بیان اهمیت طبیعت مزاجی یک فرد می‌توان به یک سوال ساده اشاره کرد، چه عاملی باعث می‌شود که برخی افراد با خوردن یک عدد خرما یا کمی شکلات، تعداد زیادی جوش بزنند؟ به حالاتی که در اثر تاثیر شرایط محیطی و تغییرات داخلی در بدن انسان حاصل می‌شود، مزاج یا طبع می‌گویند. مزاج‌ها به چهار دسته کلی گرم و خشک، گرم و تر(مرطوب)، سرد و خشک، و سرد و تر(مرطوب) تقسیم می‌شوند. پنج گروه دیگر مزاج شامل این موارد است: معتدل کامل (بهترین حالت)، گرم و معتدل، سرد و معتدل، معتدل و خشک، معتدل و مرطوب. برای مثال در مزاج گرم و معتدل، شخص از نظر گرما و سرما، گرم و از نظر خشکی و رطوبت، معتدل است.

در اصطلاح طب سنتی به فرآیند مخلوط شدن غذا با آنزیم‌های گوارشی و اسید معده و تاثیری که بر بدن وارد می‌شود خلط گفته می‌شود. چهار خلط اصلی بدن، صفرا، سودا، بلغم (لنف) و خون هستند.

با بررسی عوامل مختلفی می‌توان به مزاج هر شخص پی برد. البته صرفاً با استناد به یکی از نشانه‌ها نمی‌توان به قطعیت مزاج شخص را تشخیص داد بلکه باید عوامل و نشانه‌های مختلف را کنار هم قرار داد و سپس از تشخیص قطعی مزاج سخن گفت. از جمله عواملی که ممکن است برای تشخیص طبیعت مزاجی افراد استفاده شوند می‌توان به این موارد اشاره نمود: لمس بدن، میزان گوشت و چربی بدن، رنگ پوست، حالات مو، شکل ظاهری بدن، سرعت انفعال اعضای بدن، خواب و بیداری، نحوه دفع مواد زاید، روحیات و نفسانیات شخص، حالات عمومی بدن.

با بررسی حجم، ضخامت، حالت و سرعت رشد مو در افراد مختلف می‌توان تا حدی نوع مزاج و طبع را حدس زد. هر چه شخص سرد مزاج تر باشد حجم و سرعت رشد مو کمتر و هرچه گرم مزاج تر باشد حجم و سرعت رشد مو بیشتر است. در افراد دارای مزاج سرد و مرطوب موها نازک و صاف و در افراد دارای مزاج گرم و خشک موها ضخیم و مجعد هستند.

یکی دیگر از نشانه‌هایی که طبیبان از آن برای شناسایی طبع افراد استفاده می‌کنند بررسی ظاهر و شکل‌اندام و عضلات بدن است. قفسه سینه‌ی پهن، رگ‌های برجسته و مشخص، عضلات قوی و بزرگ نشانه گرمی مزاج و قفسه سینه کوچک و عضلات و رگ‌های ظریف نشانه سردی مزاج هستند.

 لاغری و مشخص بودن استخوان بندی صورت افراد معمولاً نشانه مزاج گرم و خشک است.

با بررسی رنگ و کیفیت مدفوع، ادرار، عرق و دیگر مواد دفعی بدن هم می‌توان به نوع مزاج شخص پی برد. اگر مدفوع یا ادرار تیره تر یا بد بوتر از حد معمول باشد نشانه گرمی مزاج و بی رنگ یا کم بودن بوی آنها علامت سردی مزاج است.

اگر شخصی که خودش مزاج معتدل دارد پوست شخص دیگری را لمس کند، می‌تواند مزاج وی را تعیین کند، اگر احساس گرما کند، شخص گرم مزاج است و  اگر احساس سرما کند، شخص سرد مزاج خواهد بود.

به کمک جدول زیر می‌توان با توجه به میزان گوشت و چربی بدن، نوع مزاج شخص را حدس زد.

از روی رنگ پوست هم می‌توان اطلاعاتی راجع به مزاج شخص به دست آورد:

Ø     پوست تیره یا کبود بادمجانی: سرد و خشک

Ø     پوست زرد: گرم و خشک

Ø     پوست گچی: سرد و مرطوب

Ø     پوست قرمز: گرم و مرطوب

اگر در بر خورد با گرما، سرما، خشکی و رطوبت، بدن شخص زود از آنها تاثیر پذیرد دلیل غلبه آن مزاج است. مثلاً اگر در اثر قرار گرفتن در محیط گرم، بدن شخص زود گرم شود، دلیل بر گرمی مزاج می‌باشد.

خواب زیاد، دلیل بر سردی و رطوبت مزاج و خواب کم نشانه خشکی و گرمی مزاج است.

اگر سرعت انجام افعال بدن از جمله رشد، بلوغ، رویش دندان‌ها و فعالیت مغز و کبد و کلیه و سایر اعضا، از حالت طبیعی خود بیشتر باشد، مثلاً بلوغ بیش از موعد اتفاق افتد، نشانه گرمی مزاج است و بالعکس کمتر بودن سرعت افعال بدن از حالت نرمال، نشانه سردی مزاج است.

حالات روحی انسان هم می‌توان نشان از مزاج وی داشته باشد. حالات زیر (روحیات مثبت) نشانه گرمی مزاج هستند: خوش بینی، امیدواری، استعداد یادگیری بالا، نشاط و انرژی زیاد، سرعت در تصمیم سازی. عکس هر کدام از این حالات (روحیات منفی) نشانه سردی مزاج است. از سوی دیگر دوام و ثبات حالات روحی نشانه خشکی و تغییر متناوب حالات روحی نشانه رطوبت مزاج است، برای مثال کسی که هر روز یک احساسی دارد، یک روز از موضوعی راضیست و روز دیگر ناراضی، دچار رطوبت مزاج می‌باشد.

در جدول زیر بصورت خلاصه، روش کشف مزاج افراد و ویژگی‌های چهار نوع طبع و مزاج اصلی بیان شده است. با پرکردن چک لیست بیست سوالی زیر، می‌توان به مزاج شخص پی برد، بدین ترتیب که پس از پر کردن چک لیست، بررسی می‌کنیم که مزاج شخص به کدام  یک نزدیک تر است. البته تجربه و تمرین زیاد، نقش بسیار تعیین کننده ای در توانایی تشخیص مزاج دارد و نظر طبیب حاذق، مقدم بر این گونه بررسی‌هاست. نکات مهم دیگری که قابل ذکر است اینکه اولاً شخص ممکن است مزاج بینابینی داشته باشد و کاملاً بر یک مزاج اصلی منطبق نباشد و ثانیاً ممکن است مزاج شخص متغییر بوده و با گذر زمان تغییر کند. در این جدول فقط چهار گروه مزاج اصلی مطرح شده است، ولی ممکن است پس از پر کردن این چک لیست امتیاز دو مزاج برابر یا نزدیک هم شود، مثلا: امتیاز گرم و خشک و گرم و مرطوب یکسان یا نزدیک شود، در این صورت مزاج شخص احتمالا، گرم و معتدل (از نظر رطوبت و خشکی) است. اگر پاسخ یکی از سوالات مشخص نبود، هیچ گزینه ای را علامت نمی‌زنیم. در انتهای کتاب (پیوست یک) این چک لیست در قالب یک صفحه مجزا و آماده تکثیر برای فراگیران ارائه شده است تا بتوانند هر لحظه از آن برای فرآیند تشخیص مزاج استفاده کنند.

مزاج اعمال: اعمال و رفتارهای انسان باعث تغییر در مزاج می‌شوند.  انسانیت، جوانمردی و پرهیزگاری باعث افزایش گرمای بدن شده و لاابالی گری و بی بند و باری و جنایت بر سرما و سودای شخص می‌افزایند.

مزاج رنگ‌ها: هر رنگی مزاج خاص خود دارد، رنگ سبز و آبی معتدل، رنگ زرد و نارنجی گرم و مرطوب، رنگ قرمز گرم وخشک، رنگ سفید سرد و تر و رنگ مشکی سرد و خشک است.

مزاج لباس‌ها: لباس و پوشش هر شخص دارای مزاج خاص خود بوده و می‌تواند شخص را تحت تاثیر قرار دهد. لباسهایی که پارچه و رنگ طبیعی دارند، گرم هستند و لباسهایی که پارچه و رنگ مصنوعی دارند سردند.

مزاج افکار: عقاید و افکار انسان نیز می‌تواند مزاج را تحت تاثیر خود قرار دهند. افکار و انرژی‌های منفی اشتهای انسان را کم کرده و ضربان قلب را کاهش می‌دهند، در حالیکه افکار و انرژی‌های مثبت بالعکس عمل می‌کنند.

در جدول زیر بصورت خلاصه، تاثیر برخی اعمال و افکار بر مزاج انسان ارائه شده است.