امروزه داروهای گیاهی، افق جدیدی به روی علم داروسازی گشوده‌اند و داروهای زیادی از این دست وارد بازار دارویی دنیا شده است. گیاهان دارویی نقش تعیین کننده‌ای در پیشگیری و درمان بیماری‌ها داشته‌اند. داروهای گیاهی در واقع عصاره‌ی همان گیاهان دارویی هستند که به کمک علم داروسازی صنعتی به شکل قرص، کپسول و دیگر اشکال دارویی در آمده‌اند. 

درمان شناسی داروهای گیاهی

در این بخش استفاده از داروهای گیاهی برای درمان شایعترین بیماری‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. بدین ترتیب که ذیل عنوان هر بیماری، داروهای گیاهی که می‌توان برای آن تجویز کرد به همراه مقدار و نحوه‌ی تجویز بیان شده است. ترتیب بیان داروها به معنای اهمیت یا اولویت آنها نسبت به یکدیگر نیست. یادآوری می‌گردد اطلاعات منتخب هر دارو با اهداف آموزشی اراده شده است. تشخیص بیماری و تجویز دارو از وظایف پزشک و داروساز بوده و این اطلاعات برای تشخیص یا تجویز کافی نیست. 

سیستم مغز، اعصاب و روان

استرس و اضطراب، بی خوابی
شربت سداسل: هر 8 ساعت 2 میلی‌لیتر.
قطره پاسی پی: کودکان 2 تا 6 سال هر 8 ساعت 6 قطره و 10 قطره هنگام خواب، افراد بالای 6 سال هر 8 ساعت 10 قطره و 30 قطره هنگام خواب.
قرص نوراگل و نوراگل فورت: هر 12 ساعت یک تا 2 قرص.
کپسول سدامین: هر روز یک تا 2 کپسول.
قطره هایپیران: بزرگسالان هر 8 تا 12 ساعت 25 قطره، اطفال هر 12 ساعت 10 قطره.
قرص هایپیران: بزرگسالان هر 8 ساعت یک تا 2 قرص، اطفال هر 24 ساعت یک قرص.
قرص ترانکی وال: یک ساعت قبل از خواب 1 تا 2 قرص.

افسردگی
قطره گل سرخ: هر 12 ساعت 15 قطره.
قطره دپروهرب: هر 12 ساعت 20 قطره بعد از غذا.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.
قطره هایپیران: بزرگسالان هر 8 تا 12 ساعت 25 قطره، اطفال هر 12 ساعت 10 قطره.
قرص هایپیران: بزرگسالان هر 8 ساعت یک تا 2 قرص، اطفال هر 24 ساعت یک قرص.

کاهش حافظه، آلزایمر
قرص جینکورا: افراد بالای 12 سال هر 8 ساعت یک عدد.
کپسول جین سین: هر 12 ساعت یک تا 2 کپسول همراه غذا.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.
کپسول ممورال: هر 8 ساعت یک تا 2 کپسول.

میگرن، سردرد
قطره آنتی میگرن: در هنگام سردرد 30 قطره و یک ساعت بعد 30 قطره دیگر، برای پیشگیری از سردرد هر 12 ساعت 30 قطره.
کپسول سدامین: هر روز یک تا 2 کپسول.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.
قطره هایپیران: بزرگسالان هر 8 تا 12 ساعت 25 قطره، اطفال هر 12 ساعت 10 قطره.
قرص هایپیران: بزرگسالان هر 8 ساعت یک تا 2 قرص، اطفال هر 24 ساعت یک قرص.

کمک به ترک نیکوتین و اعتیاد
شربت رها: هر 8 ساعت یک قاشق غذاخوری همراه آب وکمی قند قبل از غذا.

تقویت قوای عمومی بدن و رفع خستگی
کپسول جین سینگ: هر 12 ساعت یک تا 2 کپسول همراه غذا.
قرص شیکوریدین: هر 8 ساعت یک یا 2 قرص قبل از غذا.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.

سیستم ایمنی و آنتی بیوتیک‌ها

تقویت سیستم ایمنی
کپسول رمی کلد: هر 6 یا 8 ساعت یک کپسول حداکثر تا 8 هفته.
قرص ایمواستیم: هر 8 ساعت یک قرص.
شربت آلوئه ورا: صبح ناشتا 5 تا 10 میلی‌لیتر.
قرص اکی هرب: بزرگسالان هر 8 ساعت یک قرص، اطفال هر 8 ساعت نصف قرص.

تبخال
قطره میرتکس: 5 تا 6 بار در روز، هر بار 10 قطره روی پنبه ریخته شده و به مدت 30 ثانیه روی ضایعات قرار گیرد.
ژل ملیسان: هر 6 تا 8 ساعت بصورت موضعی.
کرم بالمرا: هر 6 تا 12 ساعت بصورت موضعی.

جوش (آکنه)
قطره باریجه: هر 12 ساعت موضعی.
ژل آکنیل: هر 12 ساعت موضعی.
ژل ملاگل: هر 12 ساعت موضعی.

ضد عفونی کننده مجاری ادراری
قرص مدریک: هر 6 تا 12 ساعت یک عدد.

عفونت قارچی واژینال
کرم واژینال کامیلین: هر شب یک اپلیکاتور.

سیستم قلب، عروق و خون

آریتمی، نامنظم بودن ضربان قلب
قطره کراتاگوس: ابتدا هر 8 ساعت 60 قطره و بعد از 3 روز هر 8 ساعت 25 قطره با آب.
قرص ترانکی وال: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص قبل از غذا.

بالا بودن فشار خون
قطره کراتاگوس: ابتدا هر 8 ساعت 60 قطره و بعد از 3 روز هر 8 ساعت 25 قطره با آب.
قرص آلیوم اس: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص بعد از غذا.
قرص گارسین: هر 8 ساعت یک قرص بعد از غذا.
قرص مدریک: هر 6 تا 12 ساعت یک عدد.
بالا بودن چربی خون
قرص لیپوران: یک قرص همراه هر وعده غذا.
قرص سینارکول: هر 8 ساعت یک یا 2 قرص همراه غذا.
پودر پسیلیوم: بزرگسالان هر روز یک یا 2 بار هر بار یک تا 2 ساشه.
قرص آلیوم اس: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص بعد از غذا.
قرص گارسین: هر 8 ساعت یک قرص بعد از غذا.

سیستم تنفس

سرفه، خلط
شربت پروسپان: بزرگسالان هر 8 ساعت 5 تا 5/7 میلی‌لیتر، اطفال 9 تا 16 سال هر 8 ساعت 5 میلی‌لیتر، اطفال هر 8 ساعت 5/2 میلی‌لیتر.
شربت توسیان: اطفال هر 8 ساعت یک قاشق مرباخوری، بزرگسالان هر 8 ساعت یک قاشق غذاخوری.
شربت تیمکس: اطفال هر 8 ساعت یک قاشق مرباخوری، بزرگسالان هر 8 ساعت یک قاشق غذاخوری.
شربت تیمیان: اطفال هر 8 ساعت یک قاشق مرباخوری، بزرگسالان هر 8 ساعت یک قاشق غذاخوری.
شربت هانی تیم: اطفال زیر 8 سال هر 8 ساعت یک قاشق چایخوری، اطفال 8 تا 12 سال هر 6 تا 8 ساعت یک قاشق مرباخوری، بزرگسالان هر 6 تا 8 ساعت یک قاشق غذاخوری.
شربت زوفا عسلی: اطفال 4 تا 6 سال هر 6 تا 8 ساعت 5/2 میلی‌لیتر، اطفال 7 تا 13 سال هر 6 تا 8 ساعت 5 میلی‌لیتر، افراد بالای 13سال هر 6 تا 8 ساعت 10 میلی‌لیتر.
شربت آیورا: زیر یک سال هر 12 ساعت 5/2 میلی‌لیتر، یک تا 5 سال هر 8 ساعت 5/2 میلی‌لیتر، 6 تا 9 سال هر 8 ساعت 5 میلی‌لیتر، بزرگسالان هر 8 ساعت 5/7 میلی‌لیتر.
قرص جوشان آیورا: کودکان4 تا 12 سال هر 8 ساعت نصف قرص در نصف لیوان آب، بزرگسالان و کودکان بالای 12 سال هر 12 ساعت یک قرص در یک لیوان آب.
قطره آیورا: کودکان یک تا 4 سال هر 8 ساعت 12 قطره در آب، کودکان 4 تا 12 سال هر 8 ساعت 16 قطره در آب، بزرگسالان هر 8 ساعت 24 قطره در آب.
قطره توسیون: هر 8 ساعت 20 قطره.
قرص لیکوفار: هر 6 ساعت یک قرص مکیدنی به مدت 3 روز.
پماد ب ب کلد: چند بار در روز بصورت موضعی در ناحیه سینه و گردن.

احتقان و آبریزش بینی
محلول منتول: چند قطره روی بالش.
پماد ب ب کلد: چند بار در روز بصورت موضعی در ناحیه سینه و گردن.

سکسکه
قطره ترخون: مکیدن حبه قند که 2 قطره ترخون روی آن ریخته شده است.

سیستم گوارش

اسپاسم گوارشی (دل پیچه و دل درد)
قطره کارمینت: کودکان 15 قطره و بزرگسالان 30 قطره همراه هر وعده غذا.
قطره سوپرمینت: بعد از هر وعده غذا 20 قطره.
قطره بابونه: بزرگسالان هر 8 ساعت 15 قطره همراه آب.
شربت بلادومد: هر 8 ساعت 5/2 تا 5 میلی‌لیتر نیم ساعت قبل از غذا.
کپسول کلپرمین: هر 8 ساعت یک تا 2 کپسول.
شربت گریپ میکسچر: شیرخواران 1 تا 6 ماهه 5 میلی‌لیتر و 7 تا 12 ماهه 10 میلی‌لیتر.
کپسول لومکس: هر 8 ساعت یک عدد تا 3 روز.

سندرم روده تحریک پذیر
کپسول کلپرمین: هر 8 ساعت یک تا 2 کپسول.
قطره گاسترولیت: هر 8 ساعت 20 قطره همراه مایعات (در مصارف طولانی مدت، بهتر است پس از هر هفته مصرف، 2 روز مصرف را متوقف نمود.)

سوء هاضمه
قطره سوپرمینت: بعد از هر وعده غذا 20 قطره.
قرص سینارکول: هر 8 ساعت 1 یا 2 قرص همراه غذا

پراشتهایی و اضافه وزن
قرص اسلیم کوئیک: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص (نیم ساعت قبل از غذا).
قطره لیموترش: هر 8 ساعت 15 قطره بعد از غذا.
قرص کارویل: هر 8 ساعت یک تا 3 قرص (نیم ساعت قبل از غذا).
قرص زیره: هر 8 ساعت 15 قطره قبل از غذا.
قرص گرین تیدین: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص بعد از غذا.

کم اشتهایی و کمبود وزن
قرص شیکوریدین: هر 8 ساعت یک یا 2 قرص قبل از غذا.
قطره کارمینت: کودکان 15 قطره و بزرگسالان 30 قطره همراه هر وعده غذا.
قطره ترخون: هر 8 ساعت 10 تا 20 قطره قبل از غذا.

نفخ
قطره کارمینت: کودکان 15 قطره و بزرگسالان 30 قطره همراه هر وعده غذا.
قطره سوپرمینت: بعد از هر وعده غذا 20 قطره.
کپسول کلپرمین: هر 8 ساعت یک تا 2 کپسول .
شربت گریپ میکسچر: شیرخواران یک تا 6 ماه 5 میلی‌لیتر، شیرخوا ران 7 تا 12 ماه 10 میلی‌لیتر.
تهوع
کپسول زینتوما: هر 6 ساعت یک کپسول.
قرص ومیگان: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص.

اسهال
گرانول پلانتاژل: کودکان زیر 2 سال یک چهارم ساشه، کودکان 2 تا 12 سال نصف ساشه، بزرگسالان یک ساشه (همگی هر 6 ساعت).
کپسول لومکس: هر 8 ساعت یک عدد تا 3 روز.

یبوست (ملین)
قرص سی لاکس: اطفال 2 تا 10 سال روزانه یک چهارم تا نصف قرص، کودکان 10 تا 12 سال روزانه نیم تا یک قرص، بالای 12 سال روزانه 1 تا 2 قرص.
شربت سناگل: کودکان 2 تا 6 سال روزانه نصف قاشق مرباخوری، کودکان 6 تا 12 سال روزانه یک قاشق مرباخوری.
کپسول رولاکس: نیم ساعت قبل از ناهار و شام.
پودر پسیلیوم (موسیلیوم): بزرگسالان هر روز یک یا 2 بار هر بار یک تا 2 ساشه، اطفال برحسب وزن.
شربت فیژیتول: بزرگسالان و اطفال بالای 12 سال هر روز 30 میلی‌لیتر، اطفال 6 تا 12 سال هر روز 15 میلی‌لیتر.
شربت فیژان: اطفال 1 تا 3 سال روزانه 5/2 میلی‌لیتر، اطفال 4 تا 6 سال روزانه 5 میلی‌لیتر، اطفال 7 تا 15 سال روزانه 10 میلی‌لیتر، بزرگسالان روزانه 15 تا 30 میلی‌لیتر.
قطره بیلی ناستر: هر 8 ساعت 3 تا 5 قطره به ازای هر کیلو گرم از وزن بدن.
قرص لنیرا: هرشب قبل از خواب یک قرص.

تخلیه روده برای اقدامات تشخیصی درمانی (مسهل)
لاگزاریسین (روغن کرچک): افراد بالای 2 سال، 2 الی 3 ساعت بعد از صرف شام، با توجه به وزن بیمار 1 تا 2 شیشه لاگزاریسین با آب جوش مخلوط و تکان داده شود و امولسیون شیری رنگ حاصله میل گردد.
قرص لنیرا: قبل از خواب 1 تا 2 قرص.

اختلالات عملکرد کبد
قرص لیپوران: یک قرص همراه هر وعده غذا.
قرص سینارکول: هر 8 ساعت 1 یا 2 قرص همراه غذا.
قرص لیورگل: هر 8 ساعت یک قرص.
قرص Liv-52 : هر 12 ساعت یک عدد.

یرقان (زردی اطفال)
قطره بیلی ناستر: 3 تا 5 قطره به ازای هر کیلو گرم از وزن بدن، هر 8 ساعت.

هموروئید، بواسیر، شقاق مقعد
پماد ام جی: هر 12 ساعت یک اپلیکاتور مقعدی.
کرم آنتی فیشر: هر 12 ساعت موضعی.

سیستم هورمونی و غدد، ادراری و تناسلی

اختلالات قاعدگی و یائسگی
قطره ویتاگنوس: هر روز یک تا 3 بار هر بار 40 قطره.
قرص ویتاگنوس: هر 12 ساعت یک تا 2 قرص.
قرص آگنوگل: روزانه یک قرص بعد از غذا.

اختلالات میل جنسی
کپسول جین سینگ: هر 12 ساعت یک تا 2 کپسول همراه غذا.
قرص اکتی لایف: هر 8 ساعت یک عدد.
قطره گل سرخ: هر 12 ساعت 15 قطره.
قطره آفرودیت: هر 8 ساعت 50 قطره.
قرص آفرودیت: هر 8 ساعت یک قرص.

التهاب و بزرگ شدن پروستات
قطره پروستاتان: هر 8 ساعت 30 تا 40 قطره در یک فنجان آب بعد از غذا.
قرص پروستاتان: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص بعد از غذا.

سنگ کلیه
قطره سنکل: پیشگیری از تشکیل سنگ هر 12 ساعت 30 قطره 3 بار در هفته، درمان سنگ در بزرگسالان هر 8 ساعت 50 قطره.
پرل رواتینکس: هر 8 ساعت یک تا 2 پرل قبل از غذا.

کمبود شیر مادر
قطره شیرافزا: هر 8 ساعت 20 قطره همراه با آب قند بعد از غذا.

کاهنده شیر مادر
قرص سالویگل: هر 8 ساعت یک قرص.

سیستم استخوان، عضلات و مفاصل

اسپاسم و درد عضلات
قرص ترانکی وال: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص قبل از غذا.
قطره پاسی پی: کودکان 2 تا 6 سال هر 8 ساعت 6 قطره و 10 قطره هنگام خواب، افراد بالای 6 سال هر 8 ساعت 10 قطره و 30 قطره هنگام خواب.
قطره موضعی منتورافورت: چند قطره روی محل درد ریخته و مالیده شود.
محلول منتول: چند قطره روی محل درد ریخته و مالیده شود.
ژل منتورافورت: هر 8 ساعت موضعی.
کرم کاپسیدین: هر 6 ساعت موضعی، 2 تا 6 هفته بصورت منظم.
پماد کاپسیان: هر 6 ساعت موضعی.
پماد رزماری: هر 6 تا 8 ساعت موضعی.
پماد اکبر2: هر 12 ساعت موضعی.
کرم کپکس: هر 6 تا 8 ساعت موضعی بین 2 تا 8 هفته.
پماد رهامین: هر 8 ساعت موضعی.
قطره موضعی سی ام: هر 8 ساعت موضعی.
کرم موضعی کاپسایسین: هر 6 ساعت موضعی.

اختلالات غضروف و مفاصل
قرص تلتونال: افراد بالای 12 سال هر 12 ساعت یک قرص.
کپسول ممورال: هر 8 ساعت یک تا 2 کپسول.
کپسول آوودین: هر 24 ساعت 1 عدد.
کپسول پیاسکلیدین: هر 24 ساعت 1 عدد.
قرص ومیگان: هر 8 تا 12 ساعت یک قرص.

داروهای موثر بر پوست و مو

حساسیت، خارش و التهاب پوست
کرم کالندولا: هر 8 ساعت موضعی.
کرم کالندیت ای: هر 8 ساعت موضعی.
ترمیم پوست و بهبود زخم
کرم کالندیت ای: هر 8 ساعت موضعی.
پماد اکبر1: هر 8 ساعت موضعی بدون بانداژ.

ریزش و شوره موی سر
محلول موضعی رزماری: هر 12 ساعت 15 قطره ماساژ به مدت 2 دقیقه.

ریزش ابرو
محلول موضعی رزماری: هر 12 ساعت یک قطره ماساژ به مدت 2 دقیقه.

تعریق زیاد
قرص سالویگل: هر 8 ساعت یک قرص.

داروهای موثر بر دهان و دندان

آفت، عفونت و التهاب لثه
دهانشویه پرسیکا: هر 6 تا 12 ساعت 10 تا 30 قطره در کمی آب به مدت 20 ثانیه غرغره. دهانشویه ماتریکا: غرغره هر 8 ساعت 25 قطره با کمی آب.
قطره ریوکس: هر 6 ساعت روی ضایعات موضعی.
قطره میرتکس: برای آفت مینور، 5 تا 6 بار در روز، هر بار 10 قطره روی پنبه موضعی.
قطره دنتول: مسواک زدن به همراه یک قطره دنتول و خمیردندان.
ژل و قطره ایرالوکس: هر 8 ساعت موضعی.
قطره بابونه: هر 8 ساعت 15 قطره با کمی آب ولرم غرغره شود.

گلودرد
قرص لیکوفار: هر 6 ساعت یک قرص مکیدنی به مدت 3 روز.
قرص آلتادین: هر 3 ساعت یک قرص مکیدنی.

دندان درد
قطره دنتول: مقداری پنبه را به دنتول آغشته کرده و در محل درد قرار دهید.
دهانشویه پرسیکا: هر 6 تا 12 ساعت 10 تا 30 قطره در کمی آب به مدت 20 ثانیه غرغره.

داروهای موثر بر گوش

سرگیجه
قرص جینکورا: افراد بالای 12 سال هر 8 ساعت یک عدد.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.
کپسول زینتوما: هر 6 ساعت یک کپسول.

وزوز گوش
قرص جینکورا: افراد بالای 12 سال هر 8 ساعت یک عدد.
قرص جینکوگل: هر 8 ساعت یک تا 2 قرص.

خارج کردن ترشحات گوش
قطره ایرگل: هر 12 ساعت تا 4 روز و سپس شستشوی گوش.

برای آموزش تکنسین دارویی باید در کلاس های مربوطه آن شرکت کنید.

یکی از وظایف تکنسین دارویی چیدمان اصولی قفسه داروهاست. قفسه‌ها نبايد به گونه‌اي عميق باشند كه دسترسي آسان به دارو را مختل كند. تنظيم قفسه‌ها و نيز داروهاي موجود در قفسه به صورتي باشد كه دسترسي به دارو راحت‌تر و بهتر انجام گيرد. داروهاي پرمصرف در دسترس، يعني در محل نسخه پيچي قرار گيرند. داروهاي OTC در محدوده تحويل دارو باشند. داروها بايد ابتدا بر اساس شکل دارویی و سپس براساس دسته دارویی درقفسه چيده شوند. قرارگيري دارو در قسمت فعال داروخانه تابع سيستمFIFO می‌باشد. بدین ترتیب که دارويي كه تاريخ انقضاي نزديك‌تر دارد باید زودتر به فروش برسد.

روش 1:

کمی زنجبیل را تمیز کنید و آنها را به تکه های کوچک ریز ریز کنید. 2 فنجان آب جوش را به یک قوری اضافه کنید و یک قاشق چایخوری از تکه های زنجبیل را در قوری بگذارید. بگذارید 10 دقیقه بگذارید. مخلوط را صاف کنید و کمی آب لیمو بریزید.

هر روز 2 لیوان بنوشید.

روش 2:

زنجبیل را تکه تکه کنید. بر روی چندتا برش های زنجبیل نمک دریا بپاشید. چند بار هر روز آنها را بجوید تاسرفه و انسداد بینی را کاهش دهید.

روش 3:

یک تکه ریشه زنجبیل را برش دهید و به قابلمه آب جوش و بگذارید 20 دقیقه بجوشد.
یک پارچه تمیز بردارید و در قابلمه قرار دهید.

سر خود را بالای قابلمه نگه دارید و پارچه را روی صورت خود بپوشانید به مدت 10 دقیقه.

روش 4:

پوست ریشه های زنجبیل را بکنید و آنها را به تکه های کوچک ریز ریز کنید و 4 تکه از آنها را به قابلمه آب جوش اضافه کنید.

بگذاری 20 دقیقه بجوشد و خاموش کنید.

مخلوط را صاف کنید. یک قاشق چای خوری عسل و کمی آب لیمو را اضافه کنید. یک مقدار کمی از مخلوط را در زمانی که گرم است را بنوشید.

در یک فنجان آب گرم 2 قاشق غذاخوری سرکه سیب و یک قاشق غذاخوری عسل اضافه کنید و مخلوط کنید.
این مخلوط را دوبار در روز میل کنید تا مشکل شما بهبود یابد

روش 2:

مقداری سرکه سیب را در یک قابلمه بریزید و همان مقدار آب هم اضافه کنید و بگذارید بجوشد.
چشمانتان را ببندید و بخار را نفس بکشید.
هر روز دو بار این کار را انجام دهید.

یک کیلو سیرترشی (سیرترشی باید با سرکه انگور خانگی درست شده باشه)
2قاشق زنجبیل رنده شده
و دوقاشق زعفران
همه ی مواد رو تومخلوط کن ریخته و بعد اینکه یکدست شد 10دقیقه باحرارت ملایم بجوشه و بعدسردشدن تویخچال نگهداری بشه
برای پیشگیری از بسته شدن عروق قلب دوهفته بعدهروعده غذا یک قاشق میل کنند..ودرطول سال گاهی میل کنند
برای درمان گرفتگی عروق این معجون را تا بازشدن عروق قلب ادامه دهند

بررسی دانش، نگرش و عملکرد تکنسین‌های دارویی درخصوص داروهای بدون نسخه

مقاله: دکتر اضغر فتائی  

چکیده فارسی

اهداف:

داروهای بدون نسخه آن دسته از داروها هستند که بدون نسخه پزشک، دردسترس بیماران می‌باشند. شایعترین علت خطا در استفاده از دارو، مصرف آن بدون نسخه و دستور پزشک است. تکنسین دارویی یکی از ارائه‌دهندگان خدمات درمانی است که در داروخانه و تحت نظارت مستقیم یک دکتر داروساز فعالیت می‌کند. نظر به اهمیت فعالیت تکنسین‌های دارویی و تاثیری که می‌توانند بر سلامتی افراد جامعه بگذارند، در این مطالعه دانش، نگرش و عملکرد ایشان درخصوص داروهای بدون نسخه مورد ارزیابی قرار گرفت.

روش‌ کار:

مطالعه‌ی حاضر، یک پژوهش توصیفی مقطعی است که در سال 1398 در شهر تهران و با استفاده از یک پرسشنامه ساختار یافته به عنوان ابزار جمع آوری داده‌ها، انجام شد. پس از ورود داده‌ها به نرم افزار SPSS نسخه 26، از بررسی‌های آمار توصیفی جهت توصیف و از آزمون Chi-Square برای استنباط و تحلیل روابط بین داده‌ها استفاده شد.

یافته‌ها:

پس از تحلیل داده‌ها مشخص شد، هر چه سابقه افراد به عنوان تکنسین دارویی و مدرک تحصیلی ایشان پایین­تر بود، بیان داشتند که اطلاعات بیشتری درخصوص داروهای بدون نسخه دارند. همچنین بین سابقه کار ، گذراندن دوره تکنسین دارویی و میزان تحصیلات با ارجاع بیماران به مسئول فنی داروخانه رابطه معنادار وجود داشت.

نتیجه گیری:

به منظور کاهش خطاهای دارویی ناشی از اشتباهات تکنسین‌های دارویی و افزایش سطح سلامت جامعه، ایجاد ساختار آموزشی مدون و متمرکز برای آموزش و سنجش دانش، نگرش و عملکرد تکنسین های دارویی ضروری به نظر می رسد.

واژگان کلیدی: داروخانه، تکنسین دارویی، داروهای بدون نسخه.

Knowledge, Attitude and Practice of Pharmacy Technicians on Over-The-Counter Drugs

Abstract

Objectives:

Over-The-Counter (OTC) drugs, those that are available to patients without a prescription, generally sold by pharmacy technicians. The most common cause of drug errors is over-the-counter medications. A pharmaceutical technician is a provider of medical services that operates in a pharmacy under the direct supervision of a pharmacist. Due to the importance of the activities of pharmaceutical technicians and the impact they can have on the health of people in the community, in this study, their knowledge, attitudes and performance regarding over-the-counter drugs were evaluated.

Methods:

KAP of pharmacy technicians about OTC drugs was evaluated by a Structured questionnaire. Data were analyzed using IBM SPSS Statics version 26 by Chi-Square test and Pearson correlation coefficients.

Results:

After analyzing the data, it was found that the lower their experience as a pharmacy technician and their qualification, they stated that they had more information about OTC drugs. Also, there was a significant relationship between work experience, passing the course of pharmaceutical technician and the level of education by referring patients to the pharmacy technician.

Conclusion:

In order to reduce drug errors caused by the mistakes of pharmacy technicians and increase the level of health of the community, it is necessary to create a codified and centralized educational structure for teaching and measuring knowledge, attitudes and performance of pharmacy technicians.

Keywords: Over-The-Counter, OTC, Pharmacy, pharmacy technician.

مقدمه

بصورت کلی، داروها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول داروهایی که فقط با ارائه نسخه به داروخانه به بیمار تحویل داده می شوند و دسته دوم داروهایی که امکان تحویل آنها بدون نسخه وجود دارد .داروهای بدون نسخه یا OTC (Over The Counter) آن دسته از داروها هستند که بدون نسخه پزشک، در دسترس بیماران می‌باشند(1,2). قوانین مربوط به فروش داروهای بدون نسخه در کشورهای مختلف متفاوت است. در ژاپن داروهای بدون نسخه بر اساس میزان خطر مصرف به سه دسته تقسیم می شوند، داروسازها مجاز به فروش همه آن‌ها هستند ولی افراد آموزش دیده غیرداروساز در داروخانه (تکنسین‌های دارویی) از سال 2009 مجاز به فروش دسته‌های ۲ و ۳ با خطر کمتر شده‌اند که شامل داروهایی همچون داروهای ضد درد و التهاب غیر استروئیدی و آنتی اسیدهاست(3). در ترکیه، همه داروها باید بر اساس نسخه پزشک فروخته شوند(4). در ایران بر اساس ماده ۴ قانون مقررات امور پزشکی و دارویی، دخالت افراد فاقد صلاحیت در امور فنی داروخانه مشمول مجازات است و طبق ماده ۱۸ قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی ارائه داروی غیر OTC بدون نسخه پزشک برخورد قانونی در پی خواهد داشت(5).

بیش از ۳۰۰ هزار نوع داروی بدون نسخه با برندهای مختلف در ایالات متحده وجود دارد(1). فروش داروهای بدون نسخه در کشورهای مختلف معمولاً بین 10 تا 30 درصد از کل فروش داروها را شامل می‌شود(6). بسیاری از کشورها برای کاهش هزینه‌های درمانی سعی در انتقال یک سری داروها از لیست داروهای نسخه‌ ای به لیست داروهای بدون نسخه دارند(1,2). هر دلاری که در آمریکا برای خرید داروهای بدون نسخه صرف می‌شود، موجب ۶ الی ۷ دلار صرفه‌جویی در سیستم بیمه‌ای ایالات متحده می شود(1,6). شایعترین علت اشتباه در استفاده از دارو، مصرف دارو بدون نسخه و دستور پزشک است. همچنین حذف یک دارو از نسخه و اشتباه در میزان دوز مصرفی دارو سایر موارد هستند. این اشتباهات در همه کشورها فارغ از میزان توسعه و پیشرفت آنها شایع است(7) . برای مثال سالانه یک و نیم میلیون اشتباه دارویی قابل پیشگیری در ایالات متحده رخ می دهد که ۲۵ درصد مشکلات درمانی ناشی از آن، در اثر استفاده نابجا از داروهای بدون نسخه بوجود می‌آید، لذا توانایی تشخیص این موضوع که کدام یک از داروها قابلیت فروش بدون نسخه دارند، بسیار حائز اهمیت است (2,7,8).

داروسازان و تکنسین‌های دارویی آخرین حلقه ارتباطی در درمان‌های دارویی به شمار می روند. گاهی داروسازان در دسترس‌ترین منبع اخذ اطلاعات و توصیه های علمی معتبر هستند. داروسازان به عنوان یکی از مولفه های اصلی و تاثیرگذار در چرخه تجویز و مصرف داروها، ضمن ارائه اطلاعات صحیح در خصوص استفاده مناسب از آن‌ها، نقش بسزایی در چرخه سلامت و درمان خواهند داشت(1,9). دستیار داروخانه یا تکنسین دارویی یکی از ارائه‌دهندگان خدمات درمانی است که در داروخانه و تحت نظارت مستقیم یک دکتر داروساز فعالیت می کند. از آنجا که اشتغال فرد یا افرادی به عنوان تکنسین دارویی به طور مرسوم در تمام داروخانه‌های دنیا وجود دارد که بعضاً تحصیلات دوره تکنسین دارویی یا سایر موارد مشابه را گذرانده‌اند و فروش برخی اقلام داروخانه ممکن است به صورت مستقیم توسط تکنسین دارویی و بدون نظارت و حضور مسئول فنی اتفاق بیفتد. به همین دلیل ضرورت دارد افراد مذکور هم از سطح دانش و آگاهی کافی در خصوص داروها برخوردار باشند(9). لذا داروسازان و تکنسین‌های دارویی، هر دو به صورت خاص در سیستم درمانی دارای نقش ویژه‌ای برای پیشبرد سلامت افراد هستند(10). این در حالیست که اکثر تکنسین‌های دارویی در برخی کشورهای منطقه از جمله پاکستان فاقد آموزش های لازم هستند(8). درخصوص آموزش دیده بودن تکنسین های دارویی در ایران، آمار مستندی یافت نشد.

در مطالعه‌ای در کشور هند در سال 2016 عملکرد تکنسین های دارویی مورد ارزیابی قرار گرفت. در مطالعه مذکور50 درصد شرکت کنندگان موفق به تشخیص داروهای بدون نسخه از نسخه ای شدند و در مجموع میزان آگاهی و دانش تکنسین های دارویی در سطح خوب و قابل قبولی ارزیابی شد(11). در مطالعه دیگری در سال 2018 در کشور هند، دانش، نگرش و عملکرد فروشندگان دارو شامل تکنسین های دارویی و داروسازان درخصوص داروهای بدون نسخه به وسیله یک پرسشنامه ساختار یافته توسط محقق، مورد ارزیابی قرار گرفت. در مطالعه مذکور فقط 27 درصد شرکت کنندگان موفق به تشخیص داروهای بدون نسخه از نسخه ای شدند و 74 درصد آنها بیان کردند که نیاز به بروزرسانی اطلاعات دارویی و شرکت در دوره‌های آموزشی درخصوص داروشناسی دارند با این وجود در مجموع میزان آگاهی و دانش تکنسین های دارویی در سطح خوب و قابل قبولی ارزیابی شد(1). در مطالعه دیگری در سال  2019 در کشور ژاپن، دانش و آگاهی فروشندگان غیر داروساز شاغل در داروخانه ها درخصوص داروهای بدون نسخه برای بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیوی مورد بررسی واقع شد و میزان آگاهی و دانش تکنسین های دارویی درخصوص داروهای بدون نسخه کم و ضعیف برآورد شد و مشخص گردید که تکنسین های دارویی با تجربه تر با احتیاط بیشتری اقدام به فروش داروها کرده و داروساز را در فرآیند ارائه دارو دخیل می‌کنند (3). در کشور ایران، مطالعه دانش، نگرش و عملکرد داروسازان شهر قزوین درخصوص داروهای بدون نسخه در سال 1388انجام شد و مشخص گردید که آگاهی آنها در خصوص داروهای بدون نسخه ضعیف و عملکرد ایشان در ارائه داروهای بدون نسخه بسیار ضعیف بود(2). در مطالعه دیگری دانش، نگرش و عملکرد کارکنان شاغل در داروخانه ها درخصوص مکمل های دارویی در سال 1394 در شهر شیراز بررسی شد که بر اساس آن افراد دارای دانش مناسب برای تجویز مکمل ها در داروخانه نبوده اند. همچنین مشخص شد که بین دانش و نگرش و عملکرد رابطه معنی دار و مثبت وجود دارد(9).

با توجه به سهم داروهای بدون نسخه در سبد دارویی بیماران و امکان بروز خطاهای دارویی پیرو مصرف نابجای آنها و نظر به اهمیت فعالیت تکنسین‌های دارویی و تاثیری که می‌توانند بر سلامتی افراد جامعه بگذارند و با عنایت به اینکه بررسی دانش، نگرش و عملکرد ایشان در سالهای اخیر در شهر تهران انجام نشده است، در این مطالعه دانش، نگرش و عملکرد تکنسین‌های دارویی شهر تهران درخصوص داروهای بدون نسخه مورد ارزیابی قرار گرفت.

روش‌ کار

مطالعه‌ی حاضر، یک پژوهش توصیفی مقطعی است که در سال 1398 در شهر تهران انجام شد. یک پرسشنامه ساختار یافته به عنوان ابزار جمع آوری داده‌ها مورد استفاده قرار گرفت. پرسشنامه مورد استفاده دارای 29 سوال در سه بخش اصلی سوالات  به همراه یک بخش اطلاعات دموگرافیک بود. اطلاعات دموگرافیک با 9 سوال (شامل سن، جنسیت، تکنسین دارویی بودن، مدرک تکنسین دارویی داشتن، سابقه کار، مدرک تحصیل دانشگاهی، سایر دوره های آموزشی مرتبط با علوم پزشکی، احساس نیاز به گذراندن دوره های تکمیلی تکنسین دارویی و تجربه شخصی عارضه جانبی یا تداخل داروها) سنجیده شد. در بخش اول، با 10 سوال میزان دانش و آگاهی شرکت کنندگان ارزیابی شد. بدین ترتیب که 5 سوال در خصوص تصور شخصی و ادعای شرکت‌کنندگان در خصوص اطلاعات دارویی داروهای بدون نسخه(میزان کلی اطلاعات علمی، کاربرد، عوارض جانبی، تداخلات دارویی و موارد منع مصرف داروهای بدون نسخه)پرسیده شد  و 5 سوال هم راجع به داروی ایبوپروفن 400 میلی‌گرم (تشخیص غیر نسخه ای نبودن آن، کاربرد و اثربخشی، عوارض جانبی، تداخلات دارویی و موارد منع مصرف آن) پرسیده شد. داروی ایبوپروفن به دلیل اینکه از داروهای پرمصرف بازار دارویی ایران بوده و انتظار می‌رود تکنسین‌های دارویی درخصوص آگاهی و دانش مناسب داشته باشند جهت طراحی پرسشنامه انتخاب شد(7). سپس میزان توانایی ارائه پاسخ صحیح به سوالات مربوطه و ارتباط آن با ادعا و تصورافراد از دانش خود مورد ارزیابی قرار گرفت. شرکت کنندگان به سوالات این بخش بر اساس طیف لیکرت 3 گزینه ای (1: خیر؛ 2: نمی‌دانم یا نظری ندارم؛ 3: بله) پاسخ دادند(1,4,9). در بخش دوم نگرش شرکت کنندگان درخصوص داروهای بدون نسخه با 5 سوال (تسریع و تسهیل درمان بیماران با داروهای بدون نسخه، اهمیت داروهای بدون نسخه در مقابل داروهای نسخه ای از حیث اثربخشی و کارآیی و عوارض جانبی، دانش کافی مسئول فنی در خصوص داروهای بدون نسخه، فروش داروهای بدون نسخه زیر نظر داروساز مسئول فنی و منبع درآمد صرف بودن داروهای بدون نسخه برای داروخانه ها فارغ از مباحث علمی) مورد ارزیابی قرار گرفت که افراد می‌توانستند طبق طیف لیکرت با 5 گزینه (1: کاملاً مخالفم؛ 2: مخالفم؛ 3: نظری ندارم؛ 4: موافقم و 5: کاملاً موافقم) یک گزینه را انتخاب کنند. در بخش سوم نحوه عملکرد افراد درخصوص داروهای بدون نسخه توسط 5 سوال (فروش داروی بدون نسخه بدون هماهنگی مسئول فنی، ارجاع بیماران به مسئول فنی، ارائه مشاوره دارویی به بیماران، اعتماد به نفس کافی در تجویز دارو برای مراجعین و اقدام به مطالعه اختصاصی در خصوص داروهای بدون نسخه) ارزیابی شد. شرکت‌کنندگان می‌توانستند برای پاسخ به این سوالات با توجه به طیف لیکرت از بین 3 گزینه (1: خیر، 2: نمی دانم و 3: بله) یک گزینه را انتخاب کنند(1,3,9).

به علت نبود اطلاعات مستند در خصوص تعداد تکنسین‌های دارویی، امکان برآورد کل جامعه هدف میسر نبود. لذا جهت سهولت امر، تعداد 120 پرسشنامه بین تکنسین‌های دارویی به روش نمونه گیری در دسترس توزیع شد. از معیارهای ورود پرسشنامه تکمیل شده به مرحله تحلیل داده‌ها می توان به کامل بودن همه ی پاسخ‌ها و تکمیل شدن پرسشنامه الزاماً توسط تکنسین‌های دارویی اشاره نمود و از معیارهای عدم پذیرش نهایی پرسشنامه برای تحلیل داده ها می‌توان به عدم تکمیل پاسخ‌ها و یا تکمیل پرسشنامه توسط تکنسین‌های آرایشی بهداشتی، صندوقدار یا حتی مسئول فنی داروخانه اشاره کرد(9).

پس از جمع آوری داده‌ها و ورود آنها به نرم افزار SPSS نسخه 26(Statistics 26, SPSS Inc., Chicago, IL) ، از بررسی‌های آمار توصیفی جهت توصیف داده‌ها بر اساس تعداد، درصد، میانگین و از آزمون Chi-Square برای استنباط و تحلیل روابط بین داده‌ها استفاده شد. در محاسبه ضریب همبستگی Pearson سطح معنی داری کمتر از 05/0 درنظر گرفته شد(12).

در انجام این پژوهش به منظور رعایت اصول اخلاقی، پس از تبیین اهداف و اهمیت این پژوهش برای شرکت کنندگان، تکمیل پرسشنامه بصورت اختیاری و با رضایت آگاهانه توسط ایشان انجام شد. همچنین نسبت به اصول رازداری، محرمانگی و بی نام بودن پایبندی کامل وجود داشت.

یافته‌ها

در مجموع تعداد 120 پرسشنامه بین تکنسین‌های دارویی توزیع و از این میان تعداد 104 عدد (نرخ پاسخدهی6/86  درصد)، عودت داده شد در ادامه 12 عدد از پرسشنامه‌ها به استناد معیارهای خروج پرسشنامه (9 مورد عدم پاسخ به همه سوالات، 3 مورد تکمیل فرم توسط افرادی غیر از تکنسین دارویی)، از تحلیل نهایی داده‌ها حذف شدند. لذا تعداد نهایی شرکت‌کنندگان در این پژوهش 92 نفر بود که اطلاعات جمعیت شناختی مربوطه، در جداول شماره 2 و 3 ارائه شده است.

جدول 2: اطلاعات کمی جمعیت شناختی افراد حاضر در پژوهش براساس سال

جدول 3: اطلاعات کیفی جمعیت شناختی افراد حاضر در پژوهش براساس درصد

پس از بررسی و تحلیل داده ها، بین گذراندن دوره تکنسین دارویی توسط افراد و جنسیت، میزان تحصیلات، سن و احساس نیاز به گذراندن دوره‌های تکمیلی رابطه معنی داری کشف نشد. بین داشتن سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی و اعتقاد به تاثیر دوره تکنسین دارویی در کار و زندگی افراد رابطه معنی‌دار وجود داشت؛ به نحوی که هر چه سابقه کار افراد به عنوان تکنسین دارویی کمتر بود، مدرک و دوره تکنسین دارویی را در کار و زندگی خود مفیدتر و موثرتر می­دانستند. بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی با میزان تحصیلات دانشگاهی رابطه معنی داری وجود داشت؛ به نحوی که هر چه میزان تحصیلات دانشگاهی بالاتر بود، سابقه کار افراد در داروخانه کمتر بود. بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی و احساس نیاز به گذراندن دوره­های تکمیلی در حوزه تکنسین دارویی رابطه معنی دار وجود داشت؛ به نحوی که هر چه سابقه کار افراد کمتر بود، نیاز بیشتری به گذراندن دوره­های تکمیلی تکنسین دارویی احساس می­کردند.

9/48 درصد شرکت کنندگان در مطالعه بیان داشتند که به صورت کلی راجع به داروهای بدون نسخه اطلاعات علمی بالا و کافی دارند. به همین ترتیب 7/45 درصد در خصوص اثر بخشی و کارآیی، 6/44 درصد در خصوص عوارض جانبی ، 6/44 درصد در خصوص تداخلات دارویی و 8/47 درصد در خصوص موارد منع مصرف داروهای بدون نسخه، بیان وجود اطلاعات علمی بالا و کافی داشتند. بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی و بیان این موضوع که راجع به داروهای بدون نسخه به صورت کلی اطلاعات بالا و کافی دارند ارتباط معنی­دار وجود داشت. به نحوی که هر چه سابقه شخص به عنوان تکنسین دارویی کمتر بوده، بیان داشته که اطلاعات بیشتری درخصوص داروهای بدون نسخه دارند. برای مثال از بین 16 نفری که 2 سال سابقه کار داشتند، 75 درصد آنها، بیان کردند که اطلاعات آنها در خصوص داروهای بدون نسخه بالا و کافی است. هیچ­گونه ارتباط معنی داری بین گذراندن دوره تکنسین دارویی و تصور شخصی بالا بودن اطلاعات درخصوص داروهای بدون نسخه، وجود نداشت. سطح تحصیلات و مدرک دانشگاهی با ادعای اطلاعات بالا و کافی در خصوص داروهای بدون نسخه ارتباط معنی داری داشت به نحوی که هر چه مدرک تحصیلی دانشگاهی پایین­تر بود شخص مدعی بالاتر بودن اطلاعات خود در خصوص داروهای بدون نسخه بود. این موضوع در خصوص مدرک دیپلم به صورت واضحی قابل توجه است. از  میان 8/34 درصد افراد که دارای مدرک دیپلم بودند، 75 درصد آنها بیان کردند اطلاعات کافی و بالا در خصوص داروهای بدون نسخه دارند.

از سوی دیگر، از میان 45 نفر (9/48 درصد کل شرکت کنندگان) که بیان داشتند اطلاعات بالا و کافی در خصوص داروهای بدون نسخه دارند، فقط 3/33 درصد آنها توانستند به درستی تشخیص دهند که داروی ایبوپروفن 400 میلی گرمی جزء داروهای بدون نسخه نیست. همچنین فقط 44 درصد آنها با فروش داروهای بدون نسخه تحت نظر دکتر داروساز موافق بودند و 60 درصد آنها اعلام کردند اعتماد به نفس کافی برای تجویز داروهای بدون نسخه دارند. بین ادعای بالا بودن اطلاعات کلی در خصوص داروهای بدون نسخه و اقدام به مطالعه در خصوص داروهای بدون نسخه رابطه معنا داری کشف نشد. همچنین از میان 42 نفر (45 درصد کل شرکت کنندگان) که بیان کردند اطلاعات بالا و کافی در خصوص اثر بخشی و کارایی داروهای بدون نسخه دارند، فقط 6/66 درصد آنها موفق به پاسخ درست به سوال مربوط به کاربرد ضد التهاب ایبوپروفن شدند. از میان 41 نفر (5/44 درصد کل شرکت کنندگان) که بیان کردند اطلاعات بالا و کافی در خصوص عوارض جانبی داروهای بدون نسخه دارند، فقط 2/29 درصد آنها توانستند به سوال مربوط به وجود عارضه زخم معده برای داروی ایبوپروفن پاسخ درست دهند. از میان 41 نفر (5/44 درصد کل شرکت کنندگان) که بیان کردند اطلاعات بالا و کافی در خصوص تداخلات دارویی داروهای بدون نسخه دارند،  فقط 4/63 درصد آنها موفق به پاسخ صحیح به سوال مربوط به تداخل ایبوپروفن با آسپرین شدند و از میان 44 نفر (8/47 درصد کل شرکت کنندگان) که بیان کردند در خصوص موارد منع مصرف داروهای بدون نسخه اطلاعات بالا و کافی دارند فقط 7/22 درصد آنها موفق به پاسخ صحیح به سوال منع مصرف ایبوپروفن در بیماری آسم شدند.

از میان افراد شرکت کننده در این مطالعه، 1/27 درصد معتقد بودند مصرف داروهای بدون نسخه منجر به تسریع و تسهیل درمان بیماران می­شود و 88 درصد معتقد بودند داروهای بدون نسخه از حیث اثربخشی و عوارض جانبی به اندازه داروهای نسخه­ای دارای اهمیت هستند.7/59 درصد معتقد بودند که لزوم داشتن دانش کافی در خصوص داروهای بدون نسخه فقط وظیفه داروساز مسئول فنی داروخانه است و 5/56 درصد معتقد بودند فروش داروهای بدون نسخه در داروخانه باید تحت نظر داروساز مسئول فنی صورت گیرد. همچنین 75 درصد معتقد بودند فروش داروهای بدون نسخه فارغ از مسائل علمی به عنوان یک منبع درآمد صرف برای داروخانه به حساب می­آید. علاوه بر این، هیچ ارتباط معنی داری بین اعتقاد به این موضوع که داروهای بدون نسخه فارغ از مسائل علمی، فقط یک منبع درآمد برای داروخانه هستند و عملکرد ارجاع بیماران به مسئول فنی وجود نداشت ولی رابطه بین اعتقاد به منبع درآمد صرف بودن فروش داروهای بدون نسخه و عملکرد فروش دارو بدون هماهنگی با داروساز مسئول فنی معنی دار بود، به نحوی که 3/62 درصد افرادی که داروهای بدون نسخه را صرفا یک منبع درآمد می‌دانستند، اقدام به فروش دارو بدون هماهنگی داروساز در داروخانه می‌نمودند.

 بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی، میزان تحصیلات، گذراندن دوره تکنسین دارویی، گذراندن سایر آموزش­های مرتبط و این نگرش­ها که 1) استفاده از داروهای بدون نسخه منجر به تسریع و تسهیل درمان بیماران می­شود و 2) داروهای بدون نسخه همانند داروهای نسخه­ای حائز اهمیت هستند و 3) لزوم داشتن دانش در خصوص داروهای بدون نسخه فقط وظیفه داروساز مسئول فنی است و 4) فروش داروهای بدون نسخه باید تحت نظر مسئول فنی باشد رابطه معنادار وجود داشت ولی هیچ ارتباط معناداری بین 4 نگرش فوق با جنسیت، احساس نیاز به گذراندن دوره­های تکمیلی و تجربه شخص عوارض جانبی و تداخلات داروها وجود نداشت.

از میان افراد شرکت کننده در این مطالعه، 4/30 درصد اعلام کردند که بدون هماهنگی با داروساز مسئول فنی اقدام به فروش داروی بدون نسخه می­نمایند، 6/57 درصد اعلام کردند که اقدام به ارجاع بیماران به مسئول فنی می­نمایند، 62 درصد اعلام کردند که اقدام به ارائه مشاوره دارویی به بیمار می­نمایند، 37 درصد اعلام کردند که اعتماد به نفس کافی برای تجویز داروی بدون نسخه دارند و 4/42 درصد اعلام کردند که اقدام به مطالعه اختصاصی در خصوص داروهای بدون نسخه می­نمایند.

بین اعتماد به نفس برای تجویز داروی بدون نسخه توسط تکنسین­های دارویی با اقدام به مشاوره دارویی به بیماران توسط تکنسین دارویی رابطه معنی داری وجود داشت. به نحوی که هرچه شخص اعتماد به نفس بیشتری برای تجویز داروی بدون نسخه داشت، بیشتر اقدام به ارائه مشاوره دارویی به بیماران می نمود. همچنین بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی، گذراندن دوره تکنسین دارویی و میزان تحصیلات دانشگاهی با ارجاع بیماران به مسئول فنی داروخانه رابطه معنادار وجود داشت، به نحوی که هرچه شخص سابقه کار یا تحصیلات بیشتر یا مدرک تکنسین دارویی داشت، بیشتر اقدام به ارجاع بیماران به مسئول فنی می‌نمود. متغیرهای دارای روابط معنادار با روابط مستقیم یا معکوس در تصویر شماره 1 قابل مشاهده هستند.

بحث

مصرف داروهای بدون نسخه سهم بالایی از سبد دارویی افراد را شامل می‌شود و تکنسین های دارویی نقش اصلی را در فروش آنها برعهده دارند. لذا بروز خطاهای دارویی پیرو فروش داروی اشتباه توسط تکنسین های دارویی درصورتی که از آگاهی، دانش یا عملکرد مناسبی برخوردار نباشند، محتمل خواهد بود. در مطالعه حاضر، در مجموع میزان آگاهی تکنسین‌های دارویی درخصوص داروهای بدون نسخه کم و ضعیف برآورد شد. در مطالعه دیگری که در کشور ژاپن توسطKondo  و همکاران انجام شده بود نیز آگاهی و دانش تکنسین های دارویی ضعیف ارزیابی شده بود. هر چند Meher  و همکاران در مطالعه دیگری در کشور هند بیان داشته اند که میزان آگاهی و دانش تکنسین های دارویی در سطح خوب و قابل قبولی قرار دارد(1,3).  در این مطالعه در مجموع 27 درصد شرکت کنندگان دارای آگاهی کافی برای تشخیص داروهای بدون نسخه از داروهای نسخه‌ای بودند و در مجموع می توان دانش شرکت کنندگان را ضعیف ارزیابی نمود. در مطالعه مشابهی در کشور هند که توسط Meher و همکاران انجام شد، فقط 4 درصد قادر به تشخیص این موضوع بودند و بدین ترتیب نتایج پژوهش حاضر تایید می گردد. هرچند در مطالعه دیگری در همان کشور که توسط Soumya و همکاران انجام شد این رقم به 50 درصد می رسید(1,11). از سوی دیگر نظر به اینکه عمده افرادی که فاقد آگاهی لازم درخصوص داروهای بدون نسخه بودند، اعتماد به نفس کافی برای فروش داروی بدون نسخه و بدون هماهنگی با داروساز را داشتند، می‌توان نتیجه گرفت احتمال وقوع خطای دارویی در اثر فروش داروی اشتباه بالاست. موضوعی که در پژوهش Mostafavi  و همکاران هم به آن اشاره شده که یکی از شایعترین علت اشتباه در استفاده از دارو، مصرف دارو بدون نسخه و دستور پزشک است (7).Mehralian  و همکاران هم اشاره نموده‌اند که بسیاری از مشکلات درمانی در اثر استفاده نابجا از داروهای بدون نسخه بوجود می‌آید(2). از سوی دیگر، با عنایت به اینکه بین سابقه کار به عنوان تکنسین دارویی، گذراندن دوره تکنسین دارویی و میزان تحصیلات دانشگاهی با ارجاع بیماران به مسئول فنی داروخانه رابطه معنادار وجود داشت، به نظر می‌رسد هرچه یک تکنسین دارویی سطح سابقه یا مدرک بالاتری داشته باشد، به اهمیت عمق دانش و خطرات احتمالی مصرف نابجای داروها آگاهتر بوده، عملکرد بهتری داشته و بیشتر بیماران را به داروساز مسئول فنی ارجاع می‌دهد که خود منجر به کاهش خطاهای دارویی خواهد شد. همچنین مطالعهKondo  و همکاران نیز این موضوع که تکنسین های دارویی با تجربه تر با احتیاط بیشتری اقدام به فروش داروها کرده و داروساز را در فرآیند ارائه دارو دخیل می‌کنند تایید کرده است(3). در مطالعه حاضر در کشور ایران، 62 درصد از شرکت کنندگان مایل به گذراندن دوره­های آموزشی تکمیلی در حوزه ارائه دارو و خدمات دارویی بودند. همچنین نتایج مطالعه Meher و همکاران در کشور هند هم تایید کننده این موضوع است، به نحوی که 74 درصد افراد بیان کردند که نیاز به بروزرسانی اطلاعات دارویی و شرکت در دوره‌های آموزشی درخصوص داروشناسی دارند(1). مشکل آموزش تکنسین های دارویی یک مساله بین المللی به نظر می‌رسد، تا جایی که در کشور ژاپن، هیچ برنامه آموزشی مشخصی برای آمادگی شرکت در آزمون ویژه برای تبدیل شدن به یک تکنسین دارویی وجود ندارد لذا با توجه ضعف در دانش، نگرش و عملکرد تکنسین های دارویی، آموزش صحیح و کارآمد بسیار حائز اهمیت خواهد بود(3).

نتیجه گیری

کشورهای درحال توسعه با مشکلات فراوانی در سیستم بهداشت و درمان خود از جمله کمبود تعداد پزشک، داروساز، پرستار و افراد متخصص در سایر رشته های علوم پزشکی مواجه هستند. این کمبودها منجر به عدم دسترس همه افراد جامعه به خدمات درمانی و دارویی مناسب و یکسان می‌شود. در نتیجه ممکن است قسمتی از نیازهای دارویی یا درمانی بیماران، توسط افراد غیر‌متخصص برآورده شود که یکی از در دسترس ترین آن‌ها تکنسین‌های دارویی می‌باشند. از این رو تکنسین‌های دارویی نقش بسیار پررنگی در عرصه سلامت ایفا می‌کنند مخصوصاً در شرایطی که بسیاری از افراد برای درمان بیماری‌های ساده خود از داروهای بدون نسخه استفاده می‌کنند. براساس نتایج مطرح شده در این پژوهش، میزان آگاهی و دانش تکنسین‌های دارویی، ضعیف برآورده شد. با توجه به اینکه درصد بالایی از افراد شرکت کننده اعلام کردند اعتماد به نفس کافی را برای فروش دارو بدون هماهنگی با داروساز دارا هستند، بروز خطای دارویی ناشی از فروش داروی اشتباه محتمل خواهد بود. از سوی دیگر مشخص شد اگر شخص تحصیلات دانشگاهی بالاتر یا مدرک تکنسین دارویی داشت، بیشتر اقدام به ارجاع بیماران به داروساز می‌نمود و بدین ترتیب احتمال بروز خطاهای دارویی کاهش می یافت. در انجام این پژوهش محدودیت هایی هم وجود داشت. از جمله اینکه تکمیل پرسشنامه در محل کار افراد در داروخانه انجام شد و ممکن است شرکت کنندگان به علت حضور داروساز مسئول فنی یا شرایط خاص داروخانه نتوانسته باشند گزینه مطابق با نظر واقعی خود را انتخاب کرده باشند. هر چند در این خصوص به آنان اطمینان داده شد که تمام نتایج کاملاً محرمانه و بی نام خواهند بود و پژوهشگران به اصل رازداری پایبندند. همچنین در حجم نمونه محدودیت‌هایی وجود داشت لذا پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی، تعداد بیشتری از تکنسین‌های دارویی و حتی المقدور در فضایی خارج از محل کار آنها، مورد ارزیابی قرار بگیرند. درمجموع با عنایت به یافته‌های پژوهش و با توجه به اینکه نگرش و آگاهی صحیح افراد، که حاصل آموزش مناسب هستند، در عملکرد صحیح موثر خواهند بود و به منظور کاهش خطاهای دارویی ناشی از اشتباهات تکنسین‌های دارویی و در نتیجه افزایش سطح سلامت جامعه، ایجاد ساختار آموزشی مدون و متمرکز برای آموزش و سنجش دانش، نگرش و عملکرد تکنسین های دارویی ضروری به نظر می رسد.

سپاسگذاری

بدینوسیله نهایت تقدیر و تشکر از همکاری تکنسین‌های دارویی شرکت کننده در این پژوهش، به عمل می آید.

References

1. Meher BR, Balan S, Pugazhentni E. Knowledge, attitude and practice of over the counter drugs among dispensers working in the retail pharmacies of a south indian city-a cross-sectional questionnaire based study. J Clin Diagnostic Res. 2018;12(1):17–20.
2. Mehralian GH, Meshkani Z, Javadi MR. Knowledge, Atitude and Practice of Pharmacicts on OTC Drugs in Qazvin. J Qazvin Univ Med Scinces. 2009;13(2):102–6.
3. Kondo Y, Ishitsuka Y, Kawabata N, Iwamoto N, Takahashi R, Narita Y, et al. Knowledge and awareness of nonpharmacist salespersons regarding over-the-counter drug use in patients with chronic kidney disease in Japan. PLoS One. 2019;14(3):1–11.
4. Uzun GD, Sancar M, Okuyan B. Evaluation of knowledge and attitude of pharmacist and pharmacy technicians on emergency contraception method in istanbul, turkey: A simulated patient study. Marmara Pharm J. 2019;23(3):395–402.
5. Rostami AR, Peikanpoor M. Collection of Pharmaceutical Laws in Iran. 1st ed. Tehran: Raze Nahan; 2014. 9–11 p.
6. Zargarzadeh A, Mostafavi SA, Chamanara M. Community Pharmacists’ Performance in Management of Cough, Diarrhea and Obesity Using Over-the-Counter Medications. J Isfahan Med Sch. 2016;16(6):127–37.
7. Mostafavi SA, Chamanara M, Khabazian E. Evaluating the Professional Practice of Pharmacists Working at Pharmacies in Isfahan City, Iran. J Isfahan Med Sch. 2013;31(237):690–700.
8. Hussain A, Ibrahim MIM. Qualification, knowledge and experience of dispensers working at community pharmacies in Pakistan. Pharm Pract (Granada). 2011;9(2):93–100.
9. Ghanbarzadegan A, Bastani P, Rezaeean M, Jooybar M, Ahmadzadeh MS. Knowledge, Attitude, and Performance of Pharmacy Staff Toward Dietary Supplements in Shiraz in 2015. J Rafsanjan Univ Med. 2018;17(6):567–78.
10. Zekovic M, Krajnovic D, Nikolic M, Stojkovic T, Gurinovic M, Glibetic M. Periconceptional folic acid supplementation: Knowledge, attitudes and counselling practice of Serbian pharmacists and pharmacy technicians. Vojnosanit Pregl. 2019;76(11):1127–38.
11. Soumya R, Devarashetty V, Jayanthi C, Sushma M. Drug dispensing practices at pharmacies in Bengaluru: A cross-sectional study. Indian J Pharmacol. 2016 Jul 1;48(4):360–4.
12. Hanoch Y, Katsikopoulos K V, Gummerum M, Brass EP. American and German Students’ 2Perceptions, and Behaviors With Respect to Over-the-Counter Pain Relievers. Heal Psychol. 2007;26(6):802–6.

تعادل آب و الکترولیت‌های بدن

تنظیم آب و الکترولیتهای بدن نقش بسیار مهمی در عملکرد صحیح سلولها دارد و اختلالات آنها می‌تواند بسیار خطرناک و حتی کشنده باشد. یونهای متعددی مانند هیدروژن سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفات، منیزیم، آهن وغیره در خون وجود دارند. اندامهای متعددی در تنظیم آب و الکترولیت‌ها دخیل هستند مانند کلیه، ریه، دستگاه گوارش، غدد عرق و غیره. البته بخش مهمی از تنظیم آب و الکترولیتها در بدن توسط کلیه انجام می‌گیرد. اختلالات آب و الکترولیت به معنی افزایش یا کاهش اسیدها و الکترولیتهای مایع میان بافتی و خون هستند. از جمله اختلالات الکترولیتی هیپوناترمی، هایپرناترمی، هایپرکالمی و هیپوکالمی، اسیدوز و آلکالوز می‌باشند. علاوه بر کلیه عملکرد سایر دستگاه‌ها نیز در تنظیم آب و الکترولیت بدن مؤثر است مثلاً در موارد تنفس سریع (به دلیل صعود به ارتفاعات یا مسمومیت با آسپیرین) آلکالوز بوجود می‌آید یا در اسهال و استفراغ شدید اسیدوز، هیپوکالمی و اختلال آب و الکترولیت حاصل می‌شود.

 الکترولیت‌ها

توصیه‌ها و نکات او آر اس: برای جبران آب و املاح از دست رفته در اسهال حاد تجویز می‌شود. محلول تهیه شده باید به آرامی و کم کم مصرف شود، در صورت مصرف سریع ممکن است تهوع و استفراغ ایجاد شود. این دارو باید به اندازه تجویز شده مصرف شود، درصورت مصرف بیش از حد در کودکان زیر یک سال ممکن است تشنج ایجاد شود. برای تحمل بهتر مزه، بهتر است خنک مصرف شود. محلول آماده شده تا 24 ساعت در یخچال قابل نگهداری است.

جهت آموزش نسخه خوانی می توانید به مجموعه انجمن پرستاری بپیوندید.

داروهای این دسته براي تعیین عيوب انكساري چشم، در روشهاي تشخيصي مانند افتالموسكوپي، براي گشاد كردن یا تنگ کردن مردمك چشم و يا قبل و بعد از اعمال جراحي استفاده می‌شوند.

 داروهای گشاد کننده‌ی مردمک چشم

 داروهای تنگ کننده‌ی مردمک چشم

برای آموزش نسخه خوانی می توانید در دوره های آموزش نسخه خوانی شرکت کنید.

داروهای پوستی

زینک اکساید: ترمیم و نرم کننده‌ی پوست، ضد آفتاب‌سوختگي، تسکین سوختگي‌هاي خفيف، ضد آكنه، ضد التهاب پاي شيرخواران ناشي از ادرار سوختگی، ضد خارش، ضد پسوريازيس.
برن اینتمنت (پماد سوختگی): ضد التهاب پاي شيرخواران ناشي از ادرار سوختگی، تسكين سوختگي و زخم‌هاي سطحي.
هیدروکینون: ضد لک و هایپرپیگمنتاسیون پوستی. پس از مصرف بیمار باید از قرار گرفتن عضو مربوطه در معرض نور خودداری نماید.
سالیسلیک اسید: لایه بردار پوست، ضد عفونت‌هاي قارچي پوست، ضد آکنه.
سلنیوم سولفاید: ضد شوره سر، ضد عفونت‌هاي قارچي پوست.
کنتراکتوبوتکس: ترمیم و نرم کننده‌ی پوست، ضد التهاب.

برای آموزش نسخه خوانی باید در دوره های آموزشی مربوطه آن شرکت کنید.

خارش پوستی

خارش یکی از شایع‌ترین شکایات پوستی است که گاهی آن قدر شدید می‌شود که خواب و آرامش را از فرد می‌گیرد. شایعترین علل آن گزش حشرات، حساسیت و التهاب پوستی است. تسكين خارش و كمك به ترميم پوست به منظور حفط عملکرد طبیعی روزانه فرد حائز اهمیت است. 

 داروهای ضد خارش

سایر داروهایی که برای درمان خارش پوستی تجویز می‌شوند: آنتی هیستامین‌ها، کورتون‌ها (موضعی).
کالامین دی: ترکیب کالامین و دیفن هیدرامین.

برای نسخه پیچی باید در دوره های آموزش نسخه پیچی شرکت کنید.