آناتومی و مورفولوژی

آشنایی و شناخت بدن و عملکرد آن، از ضروریات کار دستیار دندانپزشک به عنوان عضوی از اعضای تیم درمان محسوب می­گردد. علم آناتومی که به آن علم تشریح نیز گفته می­شود به مطالعه و بررسی ساختمان بدن و اجزاء آن می­پردازد. علم فیزیولوژی به بررسی چگونگی کارکرد قسمت­های بدن، هر یک جداگانه و نیز در تعامل و همکاری با دیگر قسمت­ها می­پردازد.

در نظر داشته باشید برای ثبت نام دوره ی دستیار دندانپزشک و دریافت مدرک معتبر جهت اشتغال و یا مهاجرت می توانید با مرکز آموزش انجمن پرستاری ایران شعبه اصلی تماس بگیرید: 02166120169 - 02166575754

صفحات و برش­های بدن Planes and Sections of the Body

1.  صفحه ساژیتال (Sagittal plane):

صفحه­ای عمودی و فرضی در راستای محور طولی بدن است که بدن را به دو قسمت راست و چپ تقسیم می­نماید. هرگاه این صفحه یا پلن بر خط وسط بدن منطبق باشد یا به عبارتی دیگر، هرگاه از میدلاین عبور نماید به آن صفحه
Medin  Plane  یا Midline ­ می گویند.   

2 .صفحه فرونتال یا کرونال (Frontal plane):  

صفحه ای عمودی و فرضی که بدن را به دو قسمت جلویی و پشتی تقسیم می کند.

3.  صفحه ترانسورس ((Transverse plane:

صفحه ای افقی و فرضی که بدن را به دو قسمت بالایی و پایینی تقسیم می کند. زاویه بین صفحات آناتومیک 90 درجه می­باشد.

جهت ­های آناتومیک

اصطلاحات زیر، دو به دو متضاد هم بوده و برای بیان موقعیت قسمتی از بدن نسبت به قسمت دیگر به کار می­روند.

1.  نسبت به صفحه فرونتال:

قدامی (Anterior)                  خلفی (Posterior)

2.  نسبت به میدلاین یا خط وسط بدن:

مدیال (داخلی­تر) Medial          لترال (خارجی­تر) Lateral

جهت های آناتومیک دندانها نسبت به میدلاین مزیال و  دیستال می باشد.

3. نسبت به صفحه ترانسورس:

فوقانی Superior       تحتانی Inferior

به عنوان مثال، بینی قدامی­تر از گوش و گوش خلفی­تر از بینی قرار گرفته است.

انواع استخوان دندان:

استخوان­های بدن بر‌حسب منشاء و نحوه تشکیل به دو دسته اصلی زیر تقسیم می‌شوند:

1. استخوان فشرده یا قشری (کورتیکال) Compact Bone
2. استخوان اسفنجی یا متخلخل Cancellous Bone

استخوان کورتیکال بیشتر در استخوان­های دراز مثل استخوان­های بازو، ساعد، ران، ساق و... دیده می­شود.

استخوان اسفنجی بیشتر در استخوان های پهن مثل استخوانهای صورت، جمجمه، لگن و... دیده می­شود.

استخوان فک بالا از نوع اسفنجی و استخوان فک پایین از نوع متراکم است.

به استخوان فک بالا ماگزیلا (maxilla) و به استخوان فک پایین مندیبل (mandible) می گوییم.

پریوستیوم (Periosteum): یک لایه نازک بافت همبند اختصاصی است که سطح خارجی همه استخوان ها را می­پوشاند وظیفه آن محافظت، خونرسانی، تغذیه، ترمیم و تغییر شکل (ریمودینگ Remodeling) استخوان می­باشد.

استخوان مندیبل (Mandible): استخوانی است که فک پایین را تشکیل می­دهد. مندیبل از دو قسمت اصلی تشکیل شده است:

1. تنه مندیبل (Body): قسمت افقی مندیبل که محل قرارگیری دندانهای فک
   پایین روی آن می باشد.
2. راموس مندیبل (Ramus): قسمت عمودی مندیبل که از انتهای تنه مندیبل به سمت بالا و عقب حرکت کرده و در انتهای خود دو شاخه شده و به دو زائده ختم می­شود:

الف) زائده کرونوئید(Coronoid Process): زائده مثلثی شکلی در لبه قدامی راموس که محل اتصال عضلات می­باشد.

ب) کندیل مندیبل(Condyle): زائده بیضوی و نامنظمی است که در حفره گلنوئید استخوان تمپورال قرار گرفته و مفصل فک پایین یا همان مفصل گیجگاهی فکی (TMJ) را می­سازد. (TemporoMandibular Joint)

حفره دهان(Oral Cavity)

حفره دهان از مخاط پوشیده شده و شامل:

1- وستیبول (Vestibule): فضای بین سطح باکال دندانها(سطحی از دندان که مجاور لب و گونه) و سطح داخلی گونه و لب می باشد.

2- حفره اصلی دهان: به فضای محصور بین دندانها هنگامی که روی هم قرار می‌گیرند، گفته می­شود. سقف این حفره کام(سقف دهان)، کف آن، کف دهان، قدام آن دندانهای قدامی و خلف آن حلق می­باشد. زبان در فضای این حفره قرار دارد.

زبان: عضوی عضلانی است که سطح آن را مخاط اختصاصی به نام پاپیلا که دارای جوانه‌های چشایی می­باشد، می­پوشاند. به سطح زیرین زبان سطح (ونترال) یا شکمی زبان اطلاق می­گردد. ساب لینگوال به معنای فضا، ناحیه یا سطح زیر زبانی می­باشد.

 فرنوم(Frenum) : فرنوم یک دسته بافت همبند نازک می­باشد.

انواع فرنوم­های دهان عبارتند از:

فک بالا: 1- فرنوم لیبیال در خط وسط 2- فرنوم­های باکال در وستیبول باکال.

فک پایین: 1- فرنوم لیبیال در خط وسط 2- فرنوم­های باکال در وستیبول باکال 3- فرنوم لینگوال در سطح زیر زبانی.

توبروزیته (Tuberosity): به برجستگی استخوانی پشت آخرین دندان فک بالا اطلاق می شود.

رترومولرپد (Retro molar Pad): به برجستگی پشت آخرین دندان فک پایین اطلاق می­گردد.

مخاط دهان

مخاط پوشاننده دهان به 3 دسته اصلی زیر تقسیم می­شود:

1. مخاط پوششی یا غشاء مخاطی دهان: این مخاط فقط وظیفه پوشانندگی حفره دهان را بر عهده داشته و جنس آن بسیار ظریف است و در قسمت­های زیر دیده می­شود:

1) سطح داخلی گونه 2) وستیبول 3) لبها 4) سطح شکمی زبان 5) کام نرم

2. مخاط جونده: این مخاط مقاوم­تر بوده و در عمل جویدن غذا کمک می­نماید و در مناطق زیر دیده می­شود:

1) لثه 2) کام سخت 3) سطح پشتی زبان

3. مخاط اختصاصی: این مخاط جهت حس چشایی و لمس، تخصصی شده و در روی زبان قرار دارد (پرزهای چشایی و مخاط پوشاننده سطح زبان).

کام(Palate):

همان سقف دهان است.به دو قسمت کام سخت و کام نرم تقسیم می­شود:

1.کام سخت(Hard palate): دو سوم (_3/²) قدامی کام بوده که در زیر آن استخوان قرار دارد. مخاط پوشاننده آن از نوع مخاط جونده بوده و اجزاء زیر در آن قابل تشخیص است:

الف: روگا (Rugae) : برجستگی­های عرضی در ₃/¹ قدامی کام سخت در فک بالا که به طرفین کشیده شده و در جوییدن غذا کمک می­نماید.

• ب: اینسایسیو پاپیلا (Incisive papilla): برجستگی بیضی شکل بافت نرم بلافاصله پشت دندانهای جلویی چپ و راست مرکزی که روی اینسایسیو فورامن را می­پوشاند (پاپیلا به جوانه بیضی شکل بافت نرم گفته می­شود)

2.کام نرم(Soft palate): یک سوم ( _3/¹ ) خلفی کام بوده که در زیر خود استخوان ندارد و به لوزه­ها ختم می­شود. زبان کوچک به صورت زائده­ای در خط وسط آن دیده می‌شود. کام نرم به هنگام غذا خوردن و صحبت کردن به سمت بالا و پایین حرکت می­نماید.

فورامن(Foramen) :

به معنای سوراخ است که محل خروج اعصاب و عروق تغذیه کننده قسمت های مختلف حفره دهان و دندانها می باشد.

فورامن های فک بالا شامل:

1.سوراخ اینسایزیو (Incisive Foramen):

• در زیر اینسایزیو پاپیلا در کام سخت قرار دارد.
• محل خروج اعصاب و عروق تغذیه کننده مخاط کام از دیستال دندان نیش یکطرف تا دیستال دندان نیش طرف دیگر می­باشد.
• فقط یک اینسایزیو فورامن داریم.

2. سوراخ کامی بزرگ (Greater Palatine Foramen):

• در ناحیه خلفی کام سخت بعد از مولر دوم قرار دارد.
• محل خروج عروق و اعصاب تغذیه کننده مخاط کام از مزیال پرمولر اول تا دیستال دندان مولر سوم فک بالا می­باشد.
• به صورت جفت ،یکی در نیمه راست،دیگری در نیمه چپ فک بالا.

3. سوراخ کامی کوچک (Lesser Palatine Foramen):

• در قسمت خلفی سوراخ کامی بزرگ قرار دارد.
• محل خروج عروق و اعصاب تغذیه کننده کام نرم و حلق می باشد.
• به صورت جفت ،یکی در نیمه راست،دیگری در نیمه چپ فک بالا.

فورامن های فک پایین شامل:

1. سوراخ مندیبولار (Mandibular Foramen):

• در سطح داخلی(مدیال) راموس و تقریباً در میانه آن وجود دارد.
• محل خروج اعصاب و عروق تغذیه‌کننده نیمی‌از دندانهای‌فک پایین می‌باشد.
• به صورت جفت ، یکی در نیمه راست، دیگری در نیمه چپ فک پایین.

2. سوراخ چانه­ای (Mental Foramen):

• در سطح قدامی تنه مندیبل پای دندانهای آسیاب کوچک(پرمولر) وجود دارد
• محل خروج اعصاب وعروق تغذیه کننده مخاط گوشه لب و وستیبول می‌باشد.
• به صورت جفت ،یکی در نیمه راست،دیگری در نیمه چپ فک پایین.

لثه (Gingiva): لثه به بافت نرم احاطه کننده استخوان فک و  ریشه دندان ها گفته می­شود و به قسمت­های زیر تقسیم می­شود:

1- لثه آزاد 2- لثه چسبنده 3- لثه بین دندانی یا اینتردنتال

1. لثه آزاد(Free Gingiva):

• فاقد چسبندگی به دندان و استخوان می باشد.
• از لبه لثه تا لثه چسبنده ادامه دارد.

لثه آزاد شامل:

• الف)سالکوس (شیار) لثه­ای: فضای بین لثه آزاد و دندان که V شکل بوده و عمق آن در حالت نرمال mm3 یا کمتر می­باشد.
• ب)مارجین لثه: به لبه فوقانی لثه آزاد گفته می­شود که انحنای طوق دندانها را تقلید می­نماید.

2. لثه چسبنده(Attached Gingiva):

• در زیر خود استخوان آلوئول را داشته و روی آن را می­پوشاند.
• عرض آن در نواحی مختلف متفاوت بوده و به سمت پشت کمتر می­شود.
• حد فوقانی آن به لثه آزاد و حد تحتانی آن به مخاط پوشاننده وستیبول منتهی می­شود.

3. لثه بین دندانی:(Interdental Papilla)

• قسمت برجسته تر لثه می باشد.
• فضای بین دندانها را می پوشاند.
• التهاب لثه در اکثر موارد از این ناحیه ایجاد می شود.

رفلکس تهوع (Gag Reflex)

رفلکس تهوع(حالت تهوع) در اثر تحریک مناطق زیر ایجاد می­شود:

کام نرم، زبان کوچک، لوزه­ها، بافتهای اطراف و سطح خلفی زبان نزدیک به حلق.

باید مراقب باشیم در حین کارهای درمانی برخوردی با این نواحی نداشته باشیم.

غدد بزاقی(Salivary Glands):

غدد بزاقی به دو دسته تقسیم می­شوند:

1- غدد بزاقی اصلی که دارای مجرای مشخص بوده 2- غدد بزاقی فرعی که سلولهای ترشح کننده بزاق، پراکنده بوده و بیشتر در کام نرم وجود دارد.

غدد بزاقی اصلی: سه جفت (مجموعاً 6 عدد) به شرح زیرمی باشد:

1. غده بزاقی پاروتید(Parotid Gland): بزرگترین غده بزاقی است. بلافاصله زیر پوست و در ناحیه قدام و زیر گوش روی راموس مندیبل فک پایین قرار دارد.

این غده قابل لمس بوده و تورم آن کاملاً مشهود می­باشد.

مجرای خروجی این غده در ضخامت گونه (لپ) مجاور دندان مولر دوم فک بالا به فضای دهان باز می­شود. به مجرای خروجی غده پاروتید، مجرای استنسین(Stensen’s duct) می­گویند.

2. غده زیر زبانی Gland) Sublingual):

مجاور خط وسط، در سطح زیر زبان در مخاط کف دهان قرار داشته و ترشحات خود را توسط مجرای بارتولین(Bartholin’s duct)به کف دهان مجاور خط وسط می‌ریزد.

3. غده تحت فکی (Submandibular Gland): در‌سمت لینگوال تنه مندیبل ناحیه مولر در کف دهان جای داشته و ترشحات خود را بوسیله مجرای وارتون (Wharton’s duct) به کف دهان می­ریزد.