آشنایی با آناتومی دندان

آشنایی دستیار دندانپزشک با آناتومی و فرم دندان های هر فرد یکی از بخش های مهم در کار دستیار دندانپزشک می باشد از این رو این مرحله را با دقت بیشتر توجه کنید. جهت ثبت نام برای کلاس های دستیار دندانپزشک (تکنسین دندانپزشک) و دریافت مدرک معتبر جهت اشتغال و یا مهاجرت می توانید با مرکز آموزش انجمن پرستاری ایران شعبه اصلی تماس بگیرید: 02166120169 – 02166575754

دندان از دو قسمت اصلی 1.تاج و 2.ریشه تشکیل شده است.

1. تاج(Crown):

قسمتی از دندان می باشد که در دهان قابل مشاهده است.تاج از سه لایه تشکیل شده است:

الف: مینا(Enamel): خارجی ترین لایه و سطح پوشاننده تاج می باشد.

ب: عاج(Dentin): لایه میانی بین مینا و پالپ تاجی می باشد.

ج:عصب(پالپ تاجی): داخلی ترین لایه تاج می باشد.

2. ریشه :(Root)

قسمتی از دندان است که غالبا در دهان دیده نمی شود، زیرا توسط استخوان اطرافش پوشیده شده است و دندان را ثابت سر جای خودش نگه می‌دارد. ریشه دندان نیز از سه لایه تشکیل شده است:

الف:سمان:(Cementum) خارجی ترین لایه و سطح پوشاننده ریشه می باشد.

ب: عاج(Dentin):لایه میانی بین سمان و پالپ ریشه ای می باشد.

ج: عصب(پالپ ریشه ای):داخلی ترین لایه ریشه می باشد.

نکته:

• عاج در قسمت تاج و ریشه مشابه و در امتداد یکدیگر قرار دارند.
• پالپ تاجی و پالپ ریشه ای نیز مشابه،در امتداد یکدیگر قرار دارند.
• خارجی ترین لایه درتاج،مینا و در ریشه،سمان می باشد.

بافتهای دندان:

1- مینا 2- عاج 3- پالپ 4- سمان

1. مینا (Enamel):

سخت­ترین بافت بدن بوده و تاج آناتومیک را می­پوشاند.این لایه شفاف باعث زیبایی دندان و حفاظت از دندان در برابر نیروی جویدن می شود.با تخریب مینا توسط پوسیدگی یا شکستگی دندان امکان ساخت مجدد آن توسط بدن وجود ندارد، زیرا مینا قدرت ترمیم ندارد.

2. عاج (Dentin)

ماده­ای غیرشفاف است که از تعداد زیادی میکروتوبول تشکیل شده است. قسمت عمده بافت دندان از عاج تشکیل شده است.پوسیدگی در صورت پیشرفت، بعد از مینا به عاج می رسد. عاج از مینای دندان نرم تر است،بنابراین سرعت پیشرفت پوسیدگی در آن سریع تر است.

3. 3. پالپ(Pulp):

بخش زنده داخلی و مرکزی دندان که شامل اعصاب و عروق خونی می باشد. پالپ در ریشه به صورت کانال و در تاج به صورت حفره یا چمفر وجود دارد. کف چمبر همان فورکا (محل اتصال ریشه های دندان چند ریشه) از داخل بوده که شکل طاقدیسی دارد. اعمال مربوط به تغذیه دندان، حس دندان و وظیفه ساخت عاج جدید به عهده این بخش از دندان است. با گسترش پوسیدگی به پالپ، درد دندان ایجاد می شود. به دلیل فعالیت عاج­سازی به طرف مرکز دندان با افزایش سن اتاقک پالپ کوچکتر می­شود. پالپ از دو قسمت تشکیل می شود که در امتداد یکدیگر قرار دارند:

الف:پالپ تاجی: در قسمت تاج دندان قرار دارد.

ب:پالپ ریشه­ای: در مجرای داخل ریشه­هاست.

4. سمان: (Cementum):

بافت همبندی شبیه استخوان است که سطح ریشه آناتومیک را می­پوشاند و ریشه دندان را به PDL (الیاف بین سمان و استخوان اطراف دندان)وصل می­کند. رسوب مکرر سمان در این ناحیه موجب جبران سایش سطح جونده دندانها شده و دندان را همواره در تماس دندان مقابل نگه می­دارد.

چند اصطلاح:

اپکس (Apex): انتهای مخروطی شکل هر ریشه را اپکس می­نامند.

اپیکال به معنای هر چیزی که در اپکس واقع شده است و پری اپیکال به معنای اطراف اپکس است.

فورامن اپیکال(Apical Foramen): سوراخ انتهای ریشه است که محل ورود و خروج عروق و اعصاب تغذیه کننده دندان به پالپ می­باشد.

پریودنتال لیگامان (PDL) : لیگامان دور دندانی (PDL) بافت همبند متراکمی است که مملو از رشته­های کلاژن بوده و بین سمان ریشه و استخوان آلوئول قرار دارد. ضخامت آن به طور متوسط 2/0 میلیمتر است.

فک جوش(Ankylosis): هرگاه قسمتی از PDL بنا به عللی مثل ضربه، عفونت یا التهاب از بین رفته باشد، سمان ریشه مستقیماً به استخوان آلوئول متصل می­گردد که اصطلاحاً انکیلوز (فک جوش) گفته می­شود.

زوائد آلوئولار:به استخوان متراکمی که دندان را احاطه کرده و باعث اتصال آن به استخوان فک می­شود، اطلاق می­گردد.

کرست آلوئولار(Alveolar Crest): به قله استخوان آلوئول بین دندانها کرست آلوئولار می گویند. در رادیوگرافی بصورت یک نوار اپک (سفیدتر) دور تا دور دندان را احاطه نموده و قابل مشاهده می­شود.

ساکت آلوئولار(Alveolar socket): به حفره‌ای که دندان در آن قرار می­گیرد ساکت آلوئولار گفته می­شود.

CEJ: محل اتصال سمان ریشه به مینای تاج را Junction Enamel Cemento می‌نامند که همان طوق (گردن) دندان است و خط سرویکال را به وجود می­آورد.

فورکا (Furcation): به محل انشعاب ریشه­ها در دندانهای چند ریشه­ گفته
می­شود.

به عبارت دیگر می­توان فورکا را محل اتصال ریشه ها دانست.

سیستم­ دندانی (Dentition): به مجموع دندانهای موجود در دهان گفته می شود. هر فرد از نظر زمان‌بندی سه سیستم دندانی را در طول عمر تجربه می­کند که عبارتند از:

1. 1. اولیه یا شیری (Primary/Decidous)
2. 2. مختلط (Mixed)
3. 3. دائمی (Permanent)
4. سیستم دندانی اولیه: همان سیستم دندانی شیری است. این دوره از 6 ماهگی تا 6 سالگی می­باشد.در این زمان تنها دندان­های شیری در دهان حضور دارند. تعداد دندانهای شیری 20 عدد بوده و در حدود 2 سالگی یا کمی بعد از آن تکمیل می‌شوند. ریشه دندانهای شیری به مرور تحلیل رفته و دندان شیری می­افتد و این زمان تقریباً مصادف است با رویش دندان دائمی زیرین.
5. سیستم دندانی مختلط: از هنگامی که اولین دندان شیری می­افتد تا هنگامی که آخرین دندان شیری می­افتد سیستم دندانی مختلط است (بین 12-6 سالگی).در این سیستم دندانی ترکیبی از دندانهای شیری و دائمی وجود دارد.
6. سیستم دندانی دائمی: هنگامی که آخرین دندان شیری می­افتد سیستم دندانی مختلط تبدیل به سیستم دندانی دائمی می­شود.در این سیستم دندان فقط دندانهای دائمی وجود دارد و شامل 32 دندان می باشد.

انواع دندان:

دندانها بر حسب شکل و وظیفه­ای که به عهده دارند به 4 گروه تقسیم می­شوند:

1. 1. اینسایزورها(Incisors): شامل سانترال اینسایزور و لترال اینسایزور (پیش میانی و پیش کناری) بوده، جهت بریدن غذا بدون اعمال نیروی سنگین طراحی شده است. دارای یک لبه نسبتاً تیز و برنده است.غالبا تک ریشه­ای می­باشند. 2.کانین(Canine):به آن دندان نیش یا کاسپید هم می­گویند. در گوشه قوس دندانی بعد از سانترال و لترال اینسایزور قراردارد. دارای یک تاج ضخیم و نوک تیز بوده که توانایی بریدن و پاره کردن غذا با اعمال نیروی سنگین را دارد.

ریشه آن یک ریشه کشیده و بلند بوده و اغلب بلندترین ریشه قوس فکی است. به همین دلیل این دندان معمولاً آخرین دندانی است که بیمار از دست می­دهد.

3- پرمولرها (Premolar): همان دندان­های آسیاب کوچک یا بای کاسپید هستند که شامل پرمولر اول و پرمولر دوم می باشد. جهت جویدن و پاره کردن غذا به کار می رود.

نکته:

• دندانهای پرمولر غالبا تک ریشه هستند، به جز پرمولر اول فک بالا که دو ریشه است.
• در سیستم دندان شیری دندان پرمولر وجود ندارد.

4. مولرها(Molar): همان دندانهای آسیاب بزرگ بوده، جهت جویدن و آسیاب کردن غذا با اعمال نیروهای سنگین به کار می­رود. مولرهای فک پایین دو ریشه­ای و مولرهای فک بالا سه ریشه­ای می­باشند.

نکته: درسیستم دندانی شیری فقط مولر اول و مولر دوم شیری داریم اما در سیستم دندانی دائمی مولر اول،مولر دوم و مولر سوم دائمی وجود دارد.

سیستم دندانی: به مجموع دندانهای موجود در دهان(فک بالا و پایین) گفته می‌شود.

قوس دندانی (Dental Arch): به مجموع دندانهای موجود در یک فک گفته می­شود.

کوادرانت یا ربع فکی(Quadrant): اگر هر قوس دندانی را از خط وسط به 2 قسمت مساوی تقسیم کنیم ماحصل هر دو فک، 4 ربع فکی خواهد بود.

در هر کوادرنت سیستم دندان شیری 5 دندان شیری و در هر کوادرنت سیستم دندان دائمی 8 دندان دائمی وجود دارد.

سکتانت یا  فکی(Sextant): هنگامی است که قوس دندانی را به 3 قسمت بدین شرح تقسیم نمائیم:

از دندان نیش تا نیش به نام سکستانت قدامی و از دندان 8-4   هر سمت به نام سکستانت خلفی.

سیستم­های نام­گذاری دندانها

در سیستم نامگذاری دندان های بیمار باید دقت کرد که بیمار در مقابل ما قرار دارد. به همین علت اطلاعات مربوط به نیم فک راست بیمار در سمت چپ برگه (چارت) و

اطلاعات مربوط به نیم فک چپ بیمار در سمت راست برگه (چارت) ثبت می شود.

جهت نامگذاری دندانها 3 سیستم پذیرفته شده به شرح زیر به کار می­رود:

1- سیستم نامگذاری یونیورسال (Universal):

در این سیستم دندانها را از عدد 1 تا 32 شماره­گذاری می­نمایند.

دندان شماره 1 مولر سوم راست فک بالا، دندان شماره 16  مولر سوم چپ بالا، دندان شماره 17 مولر سوم چپ پایین و دندان 32 مولر سوم راست پایین است.

برای نامگذاری دندان­های شیری در این سیستم از حروف انگلیسی بزرگ استفاده می­کنند که از حرف A شروع شده و به حرف T ختم می­گردد.

2- سیستم استاندارد بین المللی (FDI):

در این سیستم برای نامگذاری دندان به هر دندان2 عدد اختصاص می­یابد. عدد اول سمت چپ نمایانگر کوادرانت مربوطه و عدد دوم سمت راست شماره دندان مربوطه می­باشد.

الف) برای نامگذاری دندانهای دائمی: کوادرنت ها (عدد سمت چپ) بدین شرح است: کوادرنت 1 راست بالا، کوادرنت 2 چپ بالا، کوادرنت 3 چپ پایین و کوادرنت 4 راست پایین بیمار است.

شمارش دندانها (عدد سمت راست) از میدلاین به سمت خلف در دندانهای دائمی از 1(سانترال اینسایزور) تا 8 (مولرسوم) می باشد.

ب) برای نامگذاری دندانهای شیری: شماره کوادرنت ها (عدد سمت چپ) بدین شرح است: کوادرنت 5 راست بالا، کوادرنت 6 چپ بالا، کوادرنت 7 چپ پایین و کوادرنت8 راست پایین بیمار است.

شمارش دندانها (عدد سمت راست) از میدلاین به سمت خلف در دندانهای شیری از 1 (سانترال اینسایزور) تا 5 (مولردوم شیری) می باشد.

   سیستم  نام گذاری دندان شیری           سیستم نام گذاری دندان دائمی

3. سیستم پالمر (Palmer):

کوادرانت مربوطه را توسط دو خط عمود بر هم نشان داده و شماره دندان مورد نظر را داخل آن می­نویسیم.

 دندانها از میدلاین به سمت خلف شمرده می­شوند. در سیستم دائمی،دندان شماره 1 سانترال اینسایزور و شماره 8 دندان مولر سوم می­باشد(مانند جدول بالا). جهت شمارش دندان­های شیری از حروف بزرگ انگلیسی درون براکت استفاده می­شود. A برای سانترال شیری و E برای مولر دوم شیری است.

نکته: در سیستم نامگذاری دندانها منظور از دندان سمت راست یا چپ نیمه راست یا چپ فک بیمار می باشد.

چند مثال سیستم نامگذاری دندان:

دندان کانین دائمی فک بالا سمت راست به:

الف:سیستم یونیورسال: 6

ب:سیستم FDI:13

ج:سیستم پالمر:   3 

دندان مولر دوم شیری فک پایین سمت چپ به:

الف:سیستم یونیورسال:k

ب:سیستم FDI :  75 

ج:سیستم پالمر:  E 

دندانهای قدامی شامل دندانهای شماره 1 تا  3(اینسایزورها و کانین) می باشد.

دندانهای خلفی شامل دندانهای شماره 4 تا  8(پرمولرها و مولرها) می باشد.

تعریف سطوح دندانی:

اینسیزال(Incisal) : به لبه برنده دندانهای قدامی گفته می شود.

آکلوزال(Occlusal) : به سطح جونده دندانهای خلفی گفته می شود.

لیبیال(Labial) : سطحی از دندانهای قدامی که در مجاورت لب قرار دارد.

باکال(Buccal) : سطحی از دندانهای خلفی که در مجاورت گونه(لپ)قرار دارد.

فاشیال:(Facial)  به سطح لیبیال و باکال سطح فاشیال یا فاسیال نیز می گویند.

پالاتال(Palatal) : سطحی از دندانهای فک بالا که در مجاورت کام قرار دارد.به این سطح لینگوال نیز گفته میشود.

لینگوال(Lingual) : سطحی از دندانهای فک پایین که در مجاورت زبان قرار دارد. مزیال(Mesial) : به سطحی از دندان که به میدلاین نزدیکتر است گفته می شود.

دیستال(Distal) : به سطحی از دندان که از میدلاین دورتر است گفته می شود.

پروگزیمال(Proximal) :به مزیال یک دندان و دیستال دندان دیگر که در مجاورت هم قرار دارند گویند،به جزسانترال اینسایزورها که در میدلاین، مزیال دو دندان سانترال با هم پروگزیمال می سازند.

هر دندان از پنج سطح تشکیل شده است. سطوح:

دندانهای قدامی فک بالا: 1- اینسیزال  2- لیبیال(فاسیال)  3- پالاتال (لینگوال)  4- مزیال  5- دیستال

دندانهای خلفی فک بالا:  1- آکلوزال  2- باکال(فاسیال)   3- پالاتال(لینگوال)  4- مزیال  5- دیستال

دندانهای قدامی فک پایین: 1- اینسیزال  2- لیبیال(فاسیال)  3- لینگوال
4- مزیال  5- دیستال

دندانهای خلفی فک پایین: 1-آکلوزال  2- باکال(فاسیال)   3- لینگوال  4- مزیال  5- دیستال

نماهای آناتومیک دندان عبارتند از: 1) کانتورها 2) کانتکت­ها 3) امبراژورها

1.کانتورها (Contours): به برجستگی­های سطح دندان اطلاق می­شود و شامل موارد زیر است:

       الف:کاسپ(Cusp) : برآمدگی های مخروطی شکل و برجسته ترین قسمت  در         سطح آکلوزال دندان های خلفی می باشد.

در پرمولرها دو کاسپ باکال(B) و لینگوال(L) وجود دارد، به جز پرمولردوم فک پایین که سه کاسپ باکال(B)، مزیولینگوال(ML) و دیستولینگوال(DL) دارد.

در مولرها چهار کاسپ مزیوباکال (MB)، دیستوباکال(DB)، مزیولینگوال(ML) و دیستولینگوال(DL) وجود دارد، به جز مولر اول فک پایین که کاسپ دیستال(D) نیز دارد، زیرا  دارای پنج کاسپ است.

• ب:کاسپ کارابلی (Cusp of Carabelli): برجستگی یا کاسپ کوچکی که فقط در سطح پالاتال مولر اول و دوم فک بالا دیده می شود.

ج:سینگلوم(Cingulum):برجستگی‌بزرگ و مشخص مینایی که در سطح پالاتال دندانهای قدامی فک بالاولینگوال دندانهای قدامی فک پایین(نزدیک به لثه) می باشد.

د:ماملون (Mamelon): به زوائد مینایی در لبه اینسایزال دندانهای قدامی تازه رویش یافته اطلاق می­شود.

ه:حداکثر تحدب (Height of contour): به حداکثر برجستگی تاج دندان در هر سطح از دندان اطلاق می­شود.

2. نقاط تماس یا کانتکت(Contact Points): محل اتصال دندانهای مجاور در نمای پروگزیمال در محل حداکثر تحدبشان می­باشد.

وظایف نقطه­های تماس عبارتند از: 1) جلوگیری از گیر غذایی 2) ثبات قوس فکی 3) حفظ لثه بین دندانی از آسیب­ های حین جویدن.

3.امبراژور (Embrasures): فضاهای مثلثی فرضی هستند که از کنار هم قرار گرفتن دو دندان مجاور به وجود می­آیند.

از نمای باکال امبراژورها عبارتند از:

• امبراژور آکلوزال:  فضای مثلثی بالای نقطه تماس
• امبراژور جینجیوال: فضای مثلثی زیر نقطه تماس که به وسیله لثه بین دندانی پرشده است.

از نمای آکلوزال امبراژورها عبارتند از:

• امبراژور باکال: فضای مثلثی در سمت باکال نقطه تماس
• امبراژور لینگوال: فضای مثلثی در سمت لینگوال نقطه تماس.

فوسا (Fossa): به معنای حفره است.به گودی ها و فرورفتگی های سطح آکلوزال گویند، که محل قرارگیری کاسپ های دندان مقابل در این فضا می باشد.

شیار(Groove) : شیار ها یا خطوطی که در انتهای گودی های دندان در سطح آکلوزال دندانهای خلفی مشاهده می شود.